Ijtimoiyish

Hantkasabalar bilan o'zaro munosabatlar:

-   ham kasblaringiz  va  boshqa  m utaxassislam ing  kasbiy  tayyor- 

garligi va am aliy faoliyatiga hurm at bilan munosabatda boMing;

289

---

-  ularga ijtim oiy ish sam aradorligiga erishishlarida qoMingizdan 

kelgan yordam ni bering;

-  ham kasblaringiz va boshqa  m utaxassislam ing turlicha  fikrlari 

va am aliy yondashuvlariga hurm at bilan m unosabatda boMing;

-   tegishli  instantsiyalarda  tanqidiy  mulohazalaringizni  toMa 

m as’uliyat bilan bayon qiling;

-  ham kasablaringiz,  boshqa  m utaxassislar va  ko‘ngillilar orasi- 

da  bir-birlarini  o ‘zaro  m ukam m allashtirish  va  o ‘zlarini  namoyon 

qilish  m aqsadida  bajarilayotgan  bilimlar,  ko‘nikm alar va g ‘oya!arni 

olishga va tarqatishga boMgan harakatlarga ko‘maklashing;

-   m ijozlar  manfaatlari  yoki  axloq  m a’yorlari  buzilishi 

to ‘g ‘risidagi har qanday maMumotlarni tegishli  idoralarga yetkazing;

-  ham kasblaringizni  adolatsiz hurujlardan himoya qiling.

K asbga  m unosabat:

-   kasbning qadrini, bilim lar va m etodologiyasini him oya qiling, 

ulam i  om m alashtirish  va  takom illashtirishga  o ‘z   hissangizni 

qo'shing;

-   ijtim oiy 

ishdagi 

professionalizmni 

koMaring, 

uni 

har 

tom onlam a takom illashtirishga harakat qiling;

-   kasbingizni  o ‘rinsiz tanqiddan  him oya qiling,  kasbingiz zarur 

ekani  to‘g'risidagi  ishonchni  mustahkam lash  uchun  imkoni  bor 

ishlam ing barchasini qiling;

-   kasbingizni,  uning  nazariyalari,  usullari  v a  amaliyotini 

konstruktiv tanqid qiling;

-   yangi  va  m avjud  boMgan  ehtiyojlarni  qondirish  uchun  zarur 

boMgan  ijtim oiy ishning yangicha yondashuvlari va usullarini  ishlab 

chiqishni har tom onlam a rag‘batlantiring.

Ijtim oiy xizm atchining m ajb u riy atlari:

-   v a’zxonlik qilmaslik, buyruq bermaslik, ta ’qiqlamaslik;

-   m ijoz  shaxsining  sha’ni  va  betakrorligini  hurm at  qilib  uni 

harakatga, tashabbusga, ijodga undash;

-   m ijozga  quloq  tuta  bilish,  sabr-toqat  ko‘rsatish,  m uam m o  va 

vaziyatni  tushunish,  uning  o ‘m iga  o ‘zini  q o 'y a   bilish,  nazokat  va 

odob ko‘rsata bilish;

-   muloqotmand  boMish,  ochiq  boMish,  m ijozni  «gapirtira 

bilish», birgalikda m uam m olarning yechim ini aniqlash;

-   atrofdagilar uchun kerakli va qiziqarli boMish;

290

---

-  mijoz va uning atrofidagilar o ‘rtasida vosita, bogMovchi halqa 

Im'lish,  mijozga  ko‘rsatilayotgan  xayriya  yordami  orqali  uning 

lh a ’ni pastga urilishiga yoM qo‘ymaslik;

-  mijoz  bilan  ishlashda  norasm iy  bo‘la  bilish,  mijozning  o‘z 

imiummolarini  hal  qilishda  m aslahatchi,  ko‘makchi  vazifasini 

Itajarish; o ‘zaro m unosabatlam i tenglik asosidagi dialogga qurish;

-   doimo  insonparvarlik  va  mehribonlik  nuqtayi  nazaridan 

yondashish;

-   mijozni m uhokama qilmaslik va unga tanbeh bermaslik;

-   shaxs yoki odam lar guruhiga g‘ayriinsoniy va diskriminatsion 

yondashuvlaming oldini olish;

-   mijozni jism oniy  yoki  ruhiy  o ‘ng‘aysizlikdan,  asabiylashish- 

dan, xavfdan va haqoratlardan himoya qilish;

-   o ‘z   xulq-atvorining  yuksak  axloqiy  andozalarga  mosligini 

saqlash,  har  qanday  makrlar,  birovlarni  aldash,  порок  xatti- 

harakatlami  istisno qilish;

-   doimo faqatgina m ijoz manfaatlari yoMida harakat qilish;

-   o ‘ziga  ko‘m akchilam i  topa  bilish,  ijtimoiy  ishni  rivojlanti- 

rishda jam oatchilik ko‘magini ta ’minlash;

-   faqatgina  o‘zi  vakolatli  boMgan  doirada  ish  yuritish,  o ‘z 

ishining sifati uchun shaxsan m as’ul boMish;

-   tashqi ta ’sir v a bosimlarga berilmaslik;

-   mijozni  qoMlanilayotgan  tadbirlar,  unga  ko‘rsatilayotgan 

yordam,  yozuvlar,  to ‘planayotgan  m a’lum otlar  haqida  xabardor 

qilish;

-   o 'zin in g   kasbiy  munosabatlaridan  shaxsiy  m aqsadlar  yoMida 

foydalanmaslik;

-   vaziyatlam i  m uhokama  qilish  va  baholashda  faqat  kasbiy 

maqsadlar bilan ishtirok etish;

-   m ijoz  ishonib  bildirgan  sim i  hurmat  qilish  v a  uni  fosh 

etmaslik;

-   ko‘rsati!gan  xizm atlar  uchun  haqni  faqat  qonuniy  asoslarda 

olish;

-   bajarilgan ish uchun qimmatbaho sovg‘alar olmaslik;

-   kasbiy  bilimlari,  mahorati,  malakasini  uzluksiz  oshirib 

borishga intilish;

-   o ‘z  am aliy faoliyatini kasbiy bilim lar asosida tashkil etish;

291

---

—  kasbning  obro‘si  va  pokligini  him oya  qilish  v a  orttirishga 

intilish;

—  kasbiy  o ‘zaro  munosabatlar  va  o 'z a ro   ta ’sir  jarayonida 

ham kasblar  ishonchiga  hurmat  bilan  qarash,  nazokat  va  adolatni 

saqlash;

—  kim  boMishidan  q at’iy  nazar,  hamkasbi  axloqqa  zid  harakat 

qilsa, unga qarshi choralar ko‘rish.

Odatda,  sovuqqonlik  deb  baholanadigan  kasbiy  me’yorlarni 

buzish  yoki  xatolar «beg'am lik,  m alakasizlik yoki  oldindan o ‘ylan- 

gan  niyat  tufayli  kasbiy  m e’yorlam i  buzish»  sifatida  baholanadi. 

Ijtimoiy  ish  xodim lari  maxfiylikni  buzganlari,  bolalar  bilan  yomon 

m unosabatda  boMinayotgani  haqidagi  shubha  to ‘g ‘risida  xabar 

bermaganlari,  suiiste’molliklar, so‘z  bilan haqoratlash yoki jism oniy 

zo ‘ravonlik  tahdidi  singari  holatlarga  befarqlik,  xatti-harakatlar 

yordam ida  haqoratlash.  davolash  yoki  axloq  tuzatish  muassasasiga 

xato  natijasida  yotqizish  tufayli  erkinlikni  cheklagani  uchun  sud 

tom onidan ta ’qib qilinishi mumkin.

M alaka tavsifi  bilan  belgilangan  m ajburiyatlam i  bajarish  uchun 

ijtimoiy 

ish 

xodim i 

o‘zining  quyidagi 

huquqlaridan 

keng 

foydalanadi:

—  m ijozlarning  manfaatlarini  qonun  chiqam vchi  va  ijroiya 

hokimiyati organlarida ifbdalash va himoyalash;

—  m axsus  m a’lumot  to ‘g ‘risidagi  diplom  yoki  sertifikat 

boMgani taqdirda davlat yoki xususiy ijtim oiy am aliyotni yuritish;

—  m ijozlar  ehtiyojlari  bilan  bog'liq  m a’lumotlarni  to'plash, 

aholi orasida sotsiologikso'rovlar, diagnostik tadqiqotlar o ‘tkazish;

—  m ijozlarning  ijtimoiy  va  shaxsiy  m uam m olarini  hal  qilish 

to ‘g‘risidagi  rasm iy  so‘rovlar  va  iltimoslari  bilan  jam o at  tashki- 

lotlariga, davlat m uassasalariga m urojaat qilish;

—  o ‘z   faoliyati  doirasidagi  u  yoki  bu  m uam m oning  holati 

to ‘g ‘risida  davlat idoralariga axborot berish;

—  ijtim oiy  tashabbus  v a  faollik  k o ‘rsatganlari  uchun  ota-ona- 

lar,  oilalar,  ijtimoiy  ish  ko‘ngiIIarini  taqdirlash  to ‘g‘risida korxona- 

lar  va  m uassasalar,  tijorat  tuzilmalari  va  jam o at  birlashm alariga 

takliflar kiritish;

—  oiladagi  tarbiya,  ijtimoiy  ishdagi tajribani  om m aviy axborot 

vositalari yordam ida targ‘ib qilish  uchun faol  ish yuritish;

292

---

muayyan  ijtimoiy  muammolami  hal  qilishga  qaratilgan 

Jnmoat tashabbuskorlik harakatlariga boshchilik qilish.

Ijtimoiy  ishning  asosiy  maqsadi  —  farovonlik  to ‘g ‘risida  qay- 

U'urish  va  shaxsning*  oilaning, jam iyatning  imkoniyatlari  va  qobi- 

llyallarini  me’yordagi  ijtimoiy  faoliyatga  yo4naItirishdir.  Ijtimoiy 

ish  xodimlari  odamlar  baxtli  boMishi,  o ‘zlarining  hayotidan  (oila- 

Itdnn,  ishidan,  maMumotidan,  sogMigMdan,  maoshidan,  uy-joyidan, 

dam  olishidan  va  s h .o \)  ko‘ngli  toMishi  uchun  barcha  zarur 

nnrsalarni  bajaradilar.

Maqsadga erishish yoMari:

♦  mijoz bilan tanishish (jam iyat ham,  ijtimoiy guruh ham, inson 

Him «mijoz» boMishi mumkin), vaziyatni baholash;

♦  imkoniyatlarni  aniqlash,  muammolami,  muhtojliklarni  diffe- 

irntsiatsiyalash;

♦  muammolami  yechishda  yordam  berish,  imkoniyatlarni 

amalga oshirish;

♦  kuzatish v a g 6am xo‘rlik qilish;

♦  ijtimoiy ishning o ‘ziga xos qadriyati;

♦  yaqinlariga nisbatan m uhabbat,  qayg‘urish, hamdardlik;

♦  befarq boMmaslik;

♦  mijozning  ichki  salohiyatiga,  vaziyatni  o czgartirish  imko- 

nlyatiga ishonch;

♦  yordam  berish va qurbon berish  istagi;

♦  bilimlarni jam lash;

♦  tajribaga ega boMish;

♦  ijtimoiy ijod.

Ijlimoiy  ish  xodimi,  ijtimoiy  xizmatchi,  m ijozga  yordam  bera 

limb, quyidagi funksiyalarni bajaradi (V. G. Bocharova bo‘yicha):

♦  tashxis  qo'yish -  mutaxassis  «ijtimoiy tashxis»  qo‘yadi,  psi- 

ROlogik  va  yoshga  oid  xossalarni,  insonning  qobiliyatlarini  o ‘rga- 

Itedl,  uning  manfaatlari  olam iga,  muloqot  doirasiga,  uning  hayoti 

nhflroltlnriga  kirib  ketadi,  nisbiy  va  salbiy  ta’sirlarni,  muammolami 

itnlqlaydi;

♦  tashkiliy  -  mutaxassis  u  yoki  bu  faoliyatni  am alga  oshiradi, 

d im   olishning  m azm uniga  ta’sir  ko‘rsatadi,  ishga  joylashishga, 

Im b ly   yo‘nalishga-  va  moslashishga  yordam  beradi,  o ‘smirlar  va 

ynnhlnr  (ashkilotlari  faoliyatini  markazlashtiradi,  mijozni  tibbiy,

293

---

ta’lim,  madaniy,  sport,  huquqiy m uassasalar va xayriya tashkilotlari 

bilan o ‘zaro ta ’siriga ta ’sir o ‘tkazadi;

♦  prognostik  -  m utaxassis  m ikrorayon  v a  m a’lum  bir  m ikro- 

sotsium ning ijtimoiy rivojlanish jarayonini dasturlashtirish va oldin­

dan  aytib  berish  bo'yicha  ijtim oiy  ishda  qatnashadigan  turli 

institutlarning faoliyatida ishtirok etadi;

♦  ogohlantirish  -  profilaktik va  ijtimoiy-terapevtik -  mutaxassis 

salbiy ta’sirlar oldini olish va bartaraf etishning ijtimoiy-huquqiy, yu- 

ridik va psixologik mexanizmlarini harakatlantiradi v a ularda o‘zi ham 

qatnashadi, muhtojlarga sotsioterapevtik yordamni tashkii etadi, jam i­

yatda huquqlarning  himoyasini  ta’minlaydi,  o'sm irlarga va yoshlarga 

ijtimoiy va kasbiy o'zini o ‘zi aniqlash davrida yordam ko'rsatadi;

♦  tashkiliy-kom m unikativ  —  m utaxassis  ko‘ngilli  yordamchi- 

larning,  aholining  ijtim oiy  ishga,  birgalikda  m ehnat  qilish  va  dam 

olishga,  xizm at  bo'yicha  v a  shaxsiy  m uloqotlarga  kirishishiga  ko‘- 

maklashadi,  axborot  to'playdi  v a  turli  ijtim oiy  institutlar  o'rtasida, 

ularning m ijoz bilan ishlashida o 'z a ro  ham korlikni y o 'lg a  qo'yadi;

♦  qo'riqlash-him oya  qilish  -  m utaxassis  mijozlarning  manfaat­

larini  him oya  qilish  uchun  huquqiy  m e’yorlarning  barcha  majmu- 

yini  ishga soladi,  m ijozlar huquqiga nisbatan bevosita yoki  bavosita 

g 'ay ri  qonuniy  harakatlarga  y o 'l  qo'yayotgan  shaxslarga  nisbatan 

davlat  tom onidan  m ajburlash  v a  yuridik  javobgarlik  choralari 

qo'llanilishiga yordam ko'rsatadi.

U lar avvalo  ijtimoiy  ishning quyidagi  yo'nalishlarida  namoyon 

bo'iadi:

a) oilaga yordam berish;

b) ekstremal vaziyatlarda va «xatar guruhlari» bilan  ishlash;

d) sog'liqni saqlash tizim ida ishlash;

e) ta ’lim sohasida ishlash;

f) bandlik xizm atlarida ishlash.

Tegishli xizm atlam ing xodim larisifatida,  ijtimoiy ish xodimlari 

o'zlarini  birinchi  navbatda  aholining  ijtim oiy  z a if  guruhlarining 

him oyachilari  deb  his  qilishlari  kerak.  O 'zining  vazifasini  profes­

sional  darajada  am alga  oshirish  uchun  ular odam larning qanday  ri- 

vojlanayotganlari,  o 'z a ro   ta’sir qilayotganlari,  o'zgarishlari,  o'qish- 

Iari, qiyinchilik va m uam m olarga m unosabatlari, alohida odam larga 

ijtimoiy  shart-sharoitning  ta’sir  o'tkazishini  bilishlari,  shuningdek,

294

---

Itihontirish  va  majburlash  usuliarini  ularning  o‘z   faolliklarini 

r i i r i a n t i r i s h  yoMida nozik biriktirishni bilishlari  lozim.

Ijtimoiy  ishdagi  muhim  jih at  — biz  ko‘pincha  boshqa  odam lar 

uchun  nima  kerakligini  hal  qilish  huquqiga  ega  em asligim izni  ang- 

litshga, ularning o ‘zlari m avjud variantlardan eng maqbulini tanlash- 

цп  izn  berishim izga  boMgan  ishonch.  Odatda,  ularning  mavjud 

muqobilliklarni anglab yetishida, xulq-atvorning mavjud variantlari- 

dan  har  birining qiyosiy  ustunliklari  va  kamchiliklarini  baholashda, 

qwrorlarni ongli va oqilona qabul qilishda yordam  kerak boMadi.

Bunday  yondashuv  davlat  vakillari  odam larning  o ‘zini  qanday 

lutishlari  lozimligini  zo ‘rlik  bilan  tushuntirish,  ularga  yordam 

kn'rsatishni belgilashda o'zlarining tavsiyalarini tiqishtirish an'anasi 

bilan  bogMiq  avtoritar  yondashuvdan  keskin  farq  qiladi.  Mushkul 

ahvolga  tushib  qolgan  odam larga  o ‘zlarining  his-tuyg‘ularini 

Ifodalash,  tanglik  holatidan  chiqish  yoMlarini  topish,  tegishli  qaror 

qabul  qilish  va  uni  hayotga  tatbiq  etishda  yordam   berish  uchun 

avtoritar  ish  usullaridan  voz  kechishdan  tashqari  har  bir  odam   o ‘z 

luiyotini o ‘zi muvaffaqiyatli tarzda tashkii etish huquqiga egaligi va 

luyoqatliligiga chindan ishonish ham zarur.

Ijtimoiy  ish  kasbiy  faoliyatini  rivojlantirishda  ijtim oiy  ish 

xodimlarining  kasbiy  manfaatlarini  ifodalaydigan,  yagona  kuchga 

birlashtiradigan  hamda  ularning  o ‘rni,  mavqeyi,  huquqiari  va 

mas’uliyatiga  oshirishga  ko‘m aklashadigan  tashkilotlar  tashkii 

otilishi  juda  muhimdir.  Shunda  ijtimoiy  ish  xodim larining  mehnat 

jnmoasi,  jum ladan,  tashkilotlari  ham  o ‘z   madaniy  namunalarini 

lull 

lab  chiqadi.  Bu  tashkilot  m adaniyati  deyiladi.  M utaxassislar 

llkriga  ko‘ra,  har qanday  tashkilot  yaxlit tizim  sifatida  amal  qilishi 

uchun, u ikki asosiy vazifani bajarishi lozim:

1) muhitga moslashishi;

2) ichki integratsiya.

Tashkiliy  madaniyat  ana  shu  vazifalarning  am alga  oshishini 

ta'm lnlaydi.  Tashkiliy  madaniyat,  m utaxassislar  fikriga  ko‘ra, 

quyidagi qismlardan iborat:

I.  KMiqod -  odam ning tashkilotda nim a to‘g ‘ri ekanligi  haqida 

iiiNiivvurlari.

II.  Q a d riy a tla r  -   tashkilotda  hukmron  boMgan  qadriyatlar 

failikilotda  nimani  muhim  deb  hisoblashni  belgilab  beradi.

295

---

Amerikalik  tadqiqotchilar  T.Piters  va  R.Uoterman  mehnat jam oasi 

madaniyati va uning m uvaffaqiyati o ‘rtasidagi bog‘liqlikni o ‘rganib, 

turli  m ehnat jam oalarining  m uvaffaqiyatini  ta ’minlovchi  bir  qator 

qadriyatlar tizimini asoslab berganlar.

III. 

M e’y o rla r -  bu odamlarga o'zini qanday tutish kerakligini 

va  ulardan  nima  kutilayotganligini  bildirib  turuvchi  xulq-atvor 

qoidalaridir.  Xulq-atvor m e’yorlari  mehnat jam oasi  foliyatidagi  b a’zi 

holatlar,  halollik  va  qonunchilikka  rioya  etish,  ijtimoiy  adolat 

tamoyillarini buzmasligi, manfaatlar to‘qnashuvi paytidagi  xulq-atvor, 

boshqa tashkilotlar haqida axborot olish va h.k. ni Ifoda etadilar.

IV. X u lq -atv o r -  ish davomida odamlar boshqalar bilan birga ha- 

rakatga  kirishgan  paytda  va  ish jarayonida  amalga  oshiradigan  kun- 

dalik harakatlar (odatlar, rituallar, shuningdek, muomala madaniyati);

V.  Psixologik  m u h it  —  guruhning  ichki  sohalarining  m ustah­

kam tizim i bo‘lib, u  em otsional kayfiyatda, jam o a fikrida va faoliyat 

natijalarida namoyon bo‘ladi. Tashkilotdagi m uhit -  bu odamlarning 

mehnat jam oasidagi  m adaniyatni qabul qilishlari va bu  haqdagi o ‘y- 

fikrlari  ham da tuyg‘ularidir.  Guruhdagi, jam oadagi  munosabatlami 

o'rgangan holda unga baho berish mumkin.

M u v affaq iy atli fao liy at y u rita y o tg a n   ta s h k ilo tla r tashkiliy

m a d a n iy a ti q a d riy a tla ri

2 -ch iz m a.

296

---

Shunday  qilib,  ijtimoiy  ish  xodimlari  birlashgan  tashkilot 

mndaniyati  -   u  yoki  bu  tashkilotdagi  barcha  xodim larning  xatti- 

luirakatini  belgilab  beruvchi  um um iy  qadriyatlar,  e ’tiqodlar,  muno- 

N iih u t la r  

yig‘indisidir.  Ular  aniq  ifodalangan  bo‘Imasligi  mumkin, 

iinimo  to 6g ‘ridan  to ‘g‘ri  ko‘rsatm alar  y o 'q   paytda  odam larning 

xn1

1

i-harakatlari  va  o ‘zaro  aloqalarini  ma’Ium  m a’noda  belgilab 

beradi  va sezilarli darajada umumiy ishni  bajarish jarayoniga hamda 

lashkilotning hayotiy faoliyati xususiyatiga ta ’sir ko‘rsatadi.