Kasbiy faoliyat psixologiyasi

Psixologik  qonuniyat
  u  yoki  bu  ruhiy  hodisani  keltirib  chiqaruvchi  va 
rivojlantiruvchi  sabab  bilan  natijaning  ichki  bog‘liqligidan  iboratdir.  Bunday 
psixologik  qonuniyatlardan  biri  ma‘lum  sharoitda  u  yoki  bu  ruhiy  hodisaning 
takror  namoyon  bo‘lishidir.  Psixologik  qonuniyatlarni  bilish  -  muayyan  psixik 
hodisani  tushunish,  oldindan  ko‘ra  olish  va  ularni  qayta  tiklash  imkonini  beradi. 
Shuningdek,  ichki  ishlar  idoralari  xodimlariga  fuqarolarning  ruhiy  faoliyatlari 
umumiy  xususiyatlarini  chamalab  ko‘rishga,  fikr  yuritish  va  xulq-atvorlarini 
belgilashga,  ayniqsa,  jinoyatchi  shaxsining  qilmishlarini  ochish  ishlarini  tashkil 
qilishda  xatoga  yo‘l  qo‘ymasliklarida  yordam  beradi.  Har  bir  xodim  shaxsning 
individual  xususiyatlarini,  sof  tasodifiy  holatlarni  keltirib  chiqaradigan  boshqa 
narsalarni  hamisha  o‘rganib  borishi  va  hisobga  olishi  shart.  Psixologik 
qonuniyatlar  umumiy  va  jo`z‘iy  bo‘lishi  mumkin.  Umumiy  qonuniyatlar  hamma 
shaxslarga  yoki  ko‘pchilikka  aloqador  bo‘lishi  mumkin.  Masalan,  hamma 
shaxslarda sezgilarning intensivligi (tez, jadal) qo‘zg‘atuvchining kuchiga nisbatan 
(o‘rtacha kuchiga nisbatan) logarifma mutanosibligida o‘sib boradi. 
Juz‘iy qonuniyatlar ba‘zi yoshdagi kasb egalari va ba‘zi toifadagi shaxslarga 
xos  qonuniyatlardir.  Masalan,  o‘smirlarda  abstrakt  fikrlashning  tezlik  bilan 
rivojlanishi  hamma  shaxslarga  emas,  faqat  o‘smirlarga  xos  bo‘lgan  jo`z‘iy 
qonuniyatdir. Psixologik qonuniyatlarni jiddiy o‘ylab tashkil qilingan hamda rejali 
ravishda  olib  boriladigan  tekshirishlar  orqali  aniqlash  mumkin.  Qanchalik 
murakkab  bo‘lishidan  qat‘iy  nazar,  ko‘pgina  psixologik  tekshirishlar  mutaxassis 
uchun tushunarlidir va ularni muvaffaqiyatli ravishda amalga oshirish mumkin. 
Psixologik  qonuniyatlar  jarayonini  ba‘zi  asosiy  bosqichlarga  ham  bo‘lish 
mumkin. 
1.
 
Masalaning  qo’yilishi.
  Har  qanday  ilmiy-tekshirish  ishlari  kabi, 
psixologiyada  olib  boriladigan  ilmiy  tekshirish  ishlari  ham  nazariy  va  amaliy 
ahamiyatga  ega  bo‘lgan  masalani  aniqlashdan,  shuningdek,  bu  masala  fanda 
qanchalik  o‘rganilganligini  bilish  uchun  mazkur  mavzuga  oid  adabiyotlarni 

---

13 
 
o‘rganishdan boshlanadi. 
2.
 
Tekshirish metodikasini tanlash.
 Psixologik kuzatishlar turli metodlar (bu 
metodlar  haqida  quyida  batafsil  fikr  yuritiladi)  bilan  olib  boriladi.  Ishning 
muvaffaqiyatli chiqishi ko‘p jihatdan metodni tanlashga bog‘liq bo‘ladi. 
3.
 
 Aniq  ma’lumotlarni  to’plash.
  Ma‘lumotlar,  I.  P.  Pavlov  ta‘biri  bilan 
aytganda,  olim  uchun  go‘yo  havodek  zarur  narsadir.  To‘plangan  ma‘lumotlar 
o‘rganilayotgan muammoga mos kelishi zarur. Ilmiy ma‘lumotlarga bo‘lgan asosiy 
talab  -  ularning  to‘liq  va  izchil  bo‘lishidir.  To‘plangan  ma‘lumotlar 
o‘rganilayotgan masalani har jihatdan tavsiflab berishi kerak. 
4.
 
 Aniq  ma’lumotlarni  ishlash.
  To‘plangan  ma‘lumotlarni  matematik  va 
mantiqiy  jihatdan ishlab  chiqish umumiylikni, tipiklikni  topish va ularni  tasodifiy 
materiallardan ajratish imkonini beradi. Bunda to‘plangan materiallarning o‘rtacha 
miqdori  (arifmetik,  kvadrat  va  h.k.),  foizi  va  boshqalar  aniqlanadi,  songa  oid 
ma‘lumotlar  jadvallarga  joylashtiriladi,  grafik,  diagramma  ko‘rinishlarida  aks 
ettiriladi.  Murakkab  mutanosiblikdagi  ma‘lumotlarni  aniqlashda  esa  variatsion 
statistika metodlari qo‘llanadi. 
5.
 
Qonuniyatning  ifodalanishi.
  Bu  tekshirishning  eng  qiyin  va  mas‘uliyatli 
bosqichi  hisoblanadi.  Chunki  bu  bosqichda  ma‘lumotlarning  mohiyatini  chuqur 
tushunish, ularning o‘zaro bog‘liqlikni hisobga olish kerak bo‘ladi, binobarin, bitta 
ma‘lumotdan  turlicha  xulosa  chiqarish  mumkin.  Ko‘pincha  chiqarilgan  xulosalar 
taxminiy  xususiyatga  ega  bo‘lib,  keyingi  tekshirishlar,  aniqlashlar  uchun  asos 
bo‘ladi.