28 mavzu: buxgalteriya hisobini konsepsiyasi va tamoyillari

Bilvosita (egri) xarajatlar  - 
bir vaqtning  o’zida bir necha mahsulotni  
ishlab  chiqarish  bilan  bog’liq  bo’lgan    va    aniq  mahsulotning  tannarxiga  
bevosita yozib bo’lmaydigan xarajatlarga aytiladi. 
 
Bu  xarajatlar    hisobot  davri  (oy)  mobaynida  yig’ib  taqsimlovchi 
schyotlarda  hisobga  olib    boriladi.,  so’ngra  oyning    oxirida  ayrim  mahsulot   
yoki  ob’ektning tannarxiga  dastlab qabul qilingan shartli belgiga mutanosib 
ravishda taqsimlanadi. 
 
Lekin  bilvosita  (egri)  xarajatlarni  mahsulotlar    o’rtasida  taqsimlash 
ko’pincha  mahsulot  tannarxini  aniq  va    to’g’ri  hisoblab    topishni 

---

 
58 
qiyinlashtiradi.  SHuning  uchun  ishlab  chiqarish  xarajatlari  hisobini  va 
tannarxini kalqo’lyatsiyalashni  tashkil  etishda iloji boricha bevosita  (to’g’ri) 
xarajatlarning  salmog’ini  oshirib,  bilvosita  (egri)  xarajatlar  hissasini 
qisqartirish  choralarini  ko’rish  lozim.  Baozi  bir  xarajatlar  ishlab 
chiqarilaetgan  mahsulot  miqdorining  ko’payishi  yoki  kamayishiga  qarab 
ko’payishi yoki kamayishi mumkin.   Bunday 
xarajatlar 
o’zgaruvchan 
xarajatlar    deb  aytiladi.  Ularga  xom  ashyo,  materiallar,  texnologik 
maqsadlarga  sarflanadigan  yoqilg’i  va  elektr  energiyasi,  ishchilarning  ish 
haqi,  asbob  uskunalarni  saqlash  va  ularni  ishlatish  xarajatlari  kiradi.    Ba’zi 
bir xarajatlarning summasiga mahsulot miqdorining o’zgarishi deyarli taosir 
qilmaydi.  Bunday  xarajatlar  shartli  o’zgarmaydigan    xarajatlar  deb  ataladi. 
Bularga umumishlab chiqarish xarajatlari  kiradi. 
 
Ishlab  chiqarish  xarajatlari  barcha  xo’jalik  sub’ektlari  uchun 
qo’llanilishi majburiy bo’lgan quyidagi elementlar bo’yicha guruhlanadi. Bu 
elementlar    Vazirlar  mahkamasi  tomonidan  ishlab  chiqilgan  va    amalga 
kiritlgan  “Mahsulot  (ish  va  xizmatlar)  ni  ishlab  chiqarish,  mahsulot  (ish  va 
xizmatlar) tannarxiga qo’shiladigan xarajatlar tarkibi va moliyaviy natijalarni 
shakllantirish  tartibi  to’g’risida”  gi  Nizomga  muvofiq  quyidagicha 
keltirilgan:    
 
1. Moddiy xarajatlar. 
 
2. Mehnatga xarajatlari. 
 
3. Ijtimoiy sug’urta ajratmalari. 
 
4. Asosiy fondlar eskirishi. 
 
5. Boshqa xarajatlar. 
 
Elementli  xarajatlar  bir  turdagi  xarajatlardan  iborat  bo’ladi.  Masalan: 
xom  -ashyo,  materiallar,  yoqilg’i,  energiya,  ish  haqi,  amartizatsiya,  ijtimoiy 
sugurtaga ajratmalar va shu kabilar. 
 
Kompleks    xarajatlar    bir  nechta  turdan  iborat  bo’lib,  ularga 
umumishlab chiqarish xarajatlari va shu kabilar kiradi. 
 
Ishlab chiqarishdagi xarajatlarga korxonaning tovar mahsulotini ishlab 
chiqarishi  bilan  bog’liq  bo’lgan  barcha  xarajatlari  kirib,  ular  tayyorlangan  
mahsulotning ishlab chiqarish  tannarxini  hosil qiladi. 
 
Ishlab  chiqarishdan  tashqari  xarajatlarga    mahsulotni  xaridorga  sotish 
bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar, ya’ni mahsulotni ortish, jo’natish va boshqa 
sotish  bilan  bog’liq  bo’lgan  xarajatlar  xamda  transport  xarajatlari  (  agar  u 
xaridor hisobiga qoplanmasa) kiradi. 
 
Mahsulot  tannarxini  kalpqo’lyatsiya  qilish    maqsadida  korxona 
xarajatlari  mahsulot  turlari,  buyurtmalar,  tsexlar  va  ishlab  chiqarish 
bo’limlari  xamda  kalqo’lyatsiya  moddalari  bo’yicha  guruxlanadi. 
Xarajatlarni  bunday  umumlashtirish  ishlab  chiqarish  xarajatlarining  yig’ma 
hisobi  deb  ataladi.  Mahsulotning  haqiqiy  tannarxini  to’g’ri  aniqlashda  bu  
yig’ma  hisobni  korxonadagi  ishlab  chiqarishning  xususiyatlarini  hisobga 
olgan holda tashkil qilish muhim axamiyatga ega.  
 
Ishlab  chiqarishga  xizmat  qilish  va  boshqarish  xarajatlarini  guruxlab 
tartibga  solish,  xamda  ularni  ayrim  mahsulotlar  o’rtasida  taqsimlash    uchun 

---

 
59 
yig’ib  taqsimlovchi  “Umumishlab  chiqarish  xarajatlari”  schyoti  xizmat 
qiladi.  
 
Xarajatlar  to’g’risidagi  Nizomga  muvofiq  xo’jalik  sub’ektlarini 
boshqarish  va  xizmat  ko’rsatish  xarajatlari  “Davr  xarajatlari”  schyotidagi 
to’rtta  schyotlar  asosida  yuritiladi.  Nizomga  muvofiq  bu  xarajatlar  oy 
davomida  yig’ib  boriladi  va    davr  oxirida  molyaviy  natijalar  hisobidan 
qoplanadi. 
 
Xom-ashyo  va  materiallar,  ishlab  chiqarish  ishchilarining  asosiy  ish 
haqi  va  shu  kabi  to’g’ri  xarajatlar  bevosita  “  Asosiy  ishlab  chiqarish  “ 
schyotining  debetiga  yoziladi,    qolgan  bilvosita  xarajatlar  avval  yig’ib 
taqsimlovchi  schyotlarda    oy  mobaynida  yig’ilib,  oyning  oxirida 
kalpqo’lyatsiya  schyotlariga,  ya’ni    “Asosiy  ishlab  chiqarish”  va 
“YOrdamchi  ishlab  chiqarish”  schyotlariga  kompleks  summalarida 
o’tkaziladi.  
 
Buxgalteriya  hisobining  jurnal-order  shaklida  ishlab  chiqarish 
xarajatlarining sintetik hisobi 10-jurnal orderda yuritiladi.  
 
Bu  jurnal  orderining  yuqori  tomonidan  gorizontaliga  kreditlanuvchi 
schyotlar,  chap  tomonga  esa  vertikaliga  debetlanuvchi  schyotlar  yoziladi. 
Masalan,  kreditlanuvchi  schyotlar  “Materiallar  “,  “  Kambaxoli  va  tez 
eskiruvchi  buyumlarning  eskirishi”,  “Xizmat  qiluvchi  ishlab  chiqarish  va 
xo’jaliklar“, “ Mehnatga haq to’lash yuzasidan xodimlar bilan hisob-kitolar“, 
“ Ijtimoiy sug’urta va  ta’minototga doir hisob 
kitoblar  “  va  boshqa  schyotlardan  iborat.  Bu 
schyotlarning 
krediti 
asosan 
10-jurnal 
orderidan  debetlanuvchi  schyotlar  qatorida 
keltiriladigan  “Asosiy  ishlab  chiqarish  “, 
“Korxonaning  o’zida  ishlab  chiqarilgan  yarim  fabrikatlar  “,  “Yordamchi 
ishlab  chiqarishlar“  ,  “Umumishlab  chiqarish  xarajatlari“,  “Ishlab 
chiqarishdagi  yaroksiz  mahsulotlar”,  “Kelgusi  davr  xarajatlari”  schyotlari 
bilan  korrespondentsiyada  bo’ladi.    Yuqorida  keltirilgan  kreditlanuvchi 
schyotlarning  ishlab  chiqarish  xarajatlari  bilan  aloqador  bo’lmagan  kreditli 
operatsiyalar  10.1  -  jurnal  orderida  yozib  boriladi.  Oy  tomom  bo’lgandan 
sung  10-jurnal  orderining  yakuniy  summalari  10.1-jurnal-  orderiga 
ko’chiriladi,  so’ngra  undan  hisoblab  chiqilgan  umumiy  summalar  bosh 
daftardagi schyotlarga o’tkaziladi. Lekin ishlab chiqarishga sarflangan barcha 
xarajatlarni  topish  uchun  bu  ikki  jurnal-orderdan  tashqari  ishlab  chiqarish 
xarajatlari  bilan  bog’liq  bo’lgan  “Kassa”,  “Hisob-  kitob  schyoti  “,  “Mol 
etkazib  beruvchilar  va  pudratchilar  bilan  hisob-kitoblar”  va  shu  kabi 
schyotlarning    kreditlari  bo’yicha  yuritiladigan  jurnal-  orderlariga  xam 
murojaat qilinadi. 10-junal- orderni to’ldirish uchun asosan ayrim tsexlardagi 
xarajatlarning analitik hisobi uchun yurtiladigan 12-yordamchi vedomostdan,  
kelgusi  davr  xarajatlari  xamda  kelajakdagi  xarajatlar  va  tulovlar  rezervi 
hisobidan qilinadigan xarajatlarning hisobini yuritish  uchun xizmat qiladigan 
15-yordamchi  vedomostdan  foydalaniladi.  10-jurnal  orderi  shunday 
tuzilganki, undagi barcha ishlab chiqarish xarajatlarining schyotlari bo’yicha 
yakunlangan  summalar    shu  ishlab  chiqarish  xarajatlarining    ayrim