28 mavzu: buxgalteriya hisobini konsepsiyasi va tamoyillari

 
49-MAVZU. TAYYOR MAHSULOTLAR HISOBI.  
(ma’ruza 2 soat) 
  
REJA: 
 
1. Tayyor maxsulotlar va ularni omborlarda hisobini tashqil qilish tartibi 
2. Tayyor maxsulotlarni haqikiy ishlab chiqarish tannarxi. 
3. Tayyor maxsulotlar va ularni xarakatini buxgalteriya hisobida aks 
ettirish tartibi. 
4. Kurgazmadagi tayyor maxsulotlar hisobi. 
5. Tovarlar hisobi 
 
Tayanch   iboralar:
   
Tayyor      maxsulot,        haqikiy        ishlab      chiqarish  tannarxi,  kurgazmadagi 
tayyor maxsulotlar, tovarlar. 
Tayyor  maxsulotlarning  mavjudligi  va  darakati  to’gisidagi  axborotlar 
quyidagi schyotlar da umumlashtiriladi: 
2810 "Ombordagi tayyor maxsulotlar"; 
2820 "Kurgazmadagi tayyor maxsulot". 
Butlash  uchun  sotib  olingan  (qiymati  korxona  maxsulotining  tannarxiga 
kiritilmaydiganlari)  yoki  sotiladigan  tovarlar  sifatidagi  tayyor  buyumlar,  tovarlar 
hisobi schyotlarida hisobga olib boriladi. 
Chetga bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlar qiymati tayyor maxsulotlar 
hisobi  schyotlarida  hisoblanmaydi.  Ularning  haqisiy  xarajatlari  ishlab  chiqarish 
xarajatlarini  hisobga  oluvchi  schyotlardan  to’gidan-to’gi  9110  "Sotilgan  tayyor 
maxsulotlar,  tovarlar  (ish,  xizmatlar)  tannarxi"    schyotiga  o’tkazladi. 
Buyurtmachilarga  uz  joyida  to’shirishi  lozim  bo’lgan  va  qabo’l  qilish  
dalolatnomasi  bilan  rasmiylashtirilmagan  maxsulotlar  tugallamagan  ishlab 
chiqarish  tarkibida  soladi  va  tayyor  maxsulotlar  hisobi  schyotlarida  hisobga 
olinmaydi. 
2810  "Tayyor  maxsulot"  schyotida  tayyor  maxsulotlar  haqikiy  ishlab 
chiqarish tannarxida hisobga olib boriladi. 
Kishlos  ho’jalik  korxonalari  dexxonchilik,  chorvachilik  maxsulotlari 
xarakatini  va  xom  ashyoning  qayta  ishlashini  yil  davomida  rejadagi  tannarx 
biznes-reja  asosida  hisobga  oladi.  Tayyor  maxsulotning  haqikiy  tannarxi  bilan 

---

 
239 
rejadagi  narxi  o’rtasidagi  yil  oxirida  aniqdangan  farq;  ko’rsatilgan  maxsulotning 
yil oxiridagi koldigiga tegishli xissada maxsulot schyotiga yozib quyiladi. 
Sotish  uchun  tayyorlangan  (olingan)  tayyor  maxsulotning,  shu  jumladan 
k,isman  korxonaning  uz  extiyojlari  uchun  mo’ljallangan  maxsulotlarning  kirim 
silinishi  2810  "Tayyor  maxsulot"  schyoti  debeti  ishlab  chiqarish  xarajatlarining 
hisobi  schyotlari  bilan  korres’ondensiyada  aks  ettiriladi.  Agar  tayyor  maxsulot 
to’liq; korxonaning uzida foydalanish uchun yunaltiriladigan bo’lsa, unda u 2810 
"Tayyor maxsulotlar" schyotiga kirim silinmasdan, ushbu maxsulotning maqsadiga 
k,arab, materiallar hisobi schyotlari va boshqa shunga o’xshash tegishli schyotlarda 
hisobga olib borilishi mumkin.  
Junatilgan  yoki  joyida  xaridorlarga  (buyurtmachilarga)  to’shirilgan,  to’lov 
xujjatlari ushbu xaridorlarga (buyurtmachilarga) taqdim etilgan tayyor maxsulotlar 
sotish  tartibida  2810  "Tayyor  maxsulotlar"  schyoti  kreditidan  9110  "Sotilgan 
tayyor maxsulotlar tannarxi" schyoti debetiga hisobdan chiqariladi. 
Agar  maxsulot  yetqazib  berish  shartnomasiga  kura  junatilgan  maxsulotga 
egalik qilish, tasarruf etish va foydalanish x,ukuk;i, uning tasodifan nobud bo’lishi 
tavakkalchiligi  korxonadan  xaridorga  (buyurtmachiga)  o’tish  nayti  yusorida 
ko’rsatilganidan (masalan, maxsu-lot eks’ortidan) boshqacha shartlashilgan bo’lsa, 
unda  bunday  ‘aytgacha  bu  maxsulotlar  9110  "Sotilgan  tayyor  maxsulotlar 
tannarxi" schyotida hisobda turadi. 
Boshqa  korxonalarga  komission  va  boshqa  ushbu  asoslarda  sotish  uchun 
berilgan tayyor maxsulotlar 2810 "Tayyor maxsulotlar" schyotidan 9110 "Sotilgan 
tayyor maxsulotlar tannarxi" schyoti debetiga o’tkazladi. 
Tayyor  maxsulotlarning  2810  "Tayyor  maxsulotlar"  schyotida  haqisiy  ishlab 
chisarish  tannarxida  hisobga  olinganda,  analitik  hisobda  ularning  xarakati  ayrim 
nomlari bo’yicha hisob narxida (reja tannarx berish narxi va sh.k.), buyumlarning 
haqisiy  ishlab  chiqarish  tannarxi  bilan  ularning  hisobga  olish  narxlari  qiymati 
o’rtasidagi farqdarni ajratib ko’rsatgan xolda, ko’rsatilishi mumkin. Bunday farqlar 
tayyor  maxsulotlarning  korxona  tomonidan  ayrim  buyumlarning  haqisiy  ishlab 
chiqarish tannarxi va ularning hisobga olish narxlari bo’yicha qiymati o’rtasiDagi 
farq;  darajasidan  kelib  chixib  shakllantiriladigan  bir  xildagi  guruxlari  bo’yicha 
hisobga olinadi. 
Tayyor  maxsulotlar  2810  "Tayyor  maxsulotlar"  schyotidan  hisobdan 
chiqarilganda  haqik;iy  ishlab  chiqdrish  tannarxi  va  hisob  narxi  qiymatidagi  farq;, 
hisobot davri boshidagi tayyor maxsulot krldigi va  
hisobot  davri  davomida  omborga  kelib  tushgan  maxsulot  bo’yicha  farq, 
summalarining,  bu  maxsulotlarning  hisob  narxidagi  qiymatiga  nisbati  bo’yicha 
hisoblangan foiz asosida hisoblanadi.  
Junatilgan va sotilgan maxsulotga tegishli tayyor maxsulotning haqisiy ishlab 
chiqarish  tannarxi  bilan  ularning  hisobga  olish  narxlari  bo’yicha  qiymati 
o’rtasidagi farutr 2810 "Tayyor maxsulotlar" schyoti kreditidan, tegishli schyotlar 
debetiga,  ularning  ortischa  yoki  iqtisod  ekanligiga  qarab,  k;ushimcha  yoki  storno 
yozuvi bilan aks etgiriladi. 

---

 
240 
2810  "Tayyor  maxsulotlar"  schyotining  analitik  hisobi,  tayyor  maxsulotlar 
butligiga  (saxlanishga)  javob  beruvchi,  moddiy  javobgar  shaxslar  bo’yicha  olib 
boriladi. 
2820  "Kurgazmadagi  tayyor  maxsulot"  schyotida  kurgazma,  yarmarka, 
reklama  va  ko’rsatish  uchun  mo’ljallangan  tayyor  maxsulotlar  haqixiy  ishlab 
chiqarish  tannarxida  hisobga  olib  boriladi.  Bunda  2820  "Kurgazmadagi  tayyor 
maxsulot"  schyoti  debeti  2810  "Ombordagi  tayyor  maxsulot"  krediti  yozuvi 
bo’ladi.  Bu  yerda  tayyor  maxsulotga  moddiy  javobgarlik  vaqtincha  bir  moddiy 
javobgar  shaxsdan  boshkdsiga  utadi.  Agarda  kurgazmaga,  yarmarka  va  sh.  k 
quyilgan  tayyor  maxsulot  sotilsa,  unda  xuddi  2810  "Tayyor  maxsulot" 
schyotidagidek buxgalteriya yozuvlari bo’ladi (yoziladi). 
Tanshi  savdo  faoliyati  bilan  shugullanuvchi  va  "meni"  o’erasiyasini  amalga 
oshiruvchi  korxonalar,  eks’ort-im’ort  bitimlari  bo’yicha  tayyor  maxsulotlar 
xarakatini  hisobga  olib  borish  uchun  uchinchi  tartibli  subschyot  ochishlari 
mumkin. 
Barcha mulk shaklidagi korxona va tashqilotlar analitik hisobni yuritish uchun 
dam uchinchi tartibli subschyot ochishlari mumkin. 
Tayyor  maxsulotlar  hisobi  kirim  va  chisim  nakladnoylar,  schyot-fakturalar, 
kalqo’lyasiya  varaklari  va  boshqalar  asosida  tuzilgan  moddiy  javobgar  shaxslar 
hisobotlari asosida yuritiladi. 
Tayyor  maxsulotlarning  mavjudligi  va  xarakati  to’g’risidagi  axborotlarni 
umumlashtirish quyidagi schyotlarda amalga oshiriladi. 
2810 "Ombordagi tayyor maxsulotlar"; 
2820 "Ko’rgazmadagi tayyor maxsulotlar"; 
2830 "Komissiyaga berilgan tayyor maxsulotlar". 
 
Chetga  ko’rsatilgan  xizmatlar  va  bajarilgan  ishlarning  qiymati  tayyor 
maxsulotlarni  hisobga  oluvchi  schyotlarda  (2800)  aks  ettirilmaydi.  Ular  bo’yicha 
haqiqiy  xarajatlar,  xarajatlarni  hisobga  oluvchi  schyotlardan  9130  "Bajarilgan  ish 
va 
ko’rsatilgan 
xizmatlar 
tannarxi" 
schyotiga 
hisobdan 
chiqariladi. 
Buyurtmachilarga  joyida  topshiriladigan  va  qabul  qilish  dalolatnomasi  bilan 
rasmiylashtirilmagan maxsulotlar tugallanmagan ishlab chiqarish tarkibida qoladi. 
2810  "Ombordagi  tayyor  maxsulotlar"  schyotida  tayyor  maxsulotlar  xaqiqiy 
ishlab  chiqarish  tannarxi  bo’yicha  hisobga  olinadi.  Qishloq  xo’jaligi  korxonalari 
o’simlikchilik  maxsulotlari,  chorvachilik  va  qayta  ishlangan  maxsulotlarining 
xarakatini  biznes-rejadan  kelib  chiqib,  yil  davomida  prognoz  tannarxi  bo’yicha 
hisobga  oladi.  Yil  oxirida  tayyor  maxsulotning  xaqiqiy  va  prognoz  tannarxi 
o’rtasida  aniqlangan  farq  maxsulotlar  schyotiga  hisobot  yili  oxiridagi  keltirilgan 
maxsulotlarning qoldig’iga taalluqli bo’lgan ulushlarda o’tkaziladi. 
Sotish  uchun  tayyorlangan  (olingan)  tayyor  maxsulotlar,  shu  jumladan, 
qisman  korxonaning  o’z  extiyojlari  uchun  mo’ljallangan  maxsulotlarning  kirim 
qilinishi  2810  "Ombordagi  tayyor  maxsulot"  schyotining  debetida  xarajatlarni 
hisobga oluvchi schyotlar bilan bog’langan xolda aks ettiriladi. 
Xaridorlar  (buyurtmachilar)ga  ortib  jo’natilgan  tayyor  maxsulotlar  va  ular 
uchun ushbu xaridor (buyurtmachi)lar tomonidan hisob-kitob xujjatlarining taqdim 

---

 
241 
etilishi  2810  "Ombordagi  tayyor  maxsulotlar"  schyotining  kreditidan  sotilish 
tartibida  9110  "Sotilgan  tayyor  maxsulotlarning  tannarxi"  schyotining  debetiga 
hisobdan chiqariladi. 
2810  "Ombordagi  tayyor  maxsulotlar"  schyotida  xaqiqiy  ishlab  chiqarish 
tannarxida  hisobga  olingan  tayyor  maxsulotlar,  analitik  hisobda  alohida 
turdagilarning  xarakatini,  maxsulotning  xaqiqiy  ishlab  chiqarish  tannarxining, 
uning  hisob  baxosi  qiymatidan  farqini  ajratgan  xolda  ularni  hisob  baxo  (reja 
tannarxida,  sotish  baxosida  va  boshqa)da  aks  ettirish  mumkin.  Bunday  farqlar 
tayyor 
maxsulotning 
alohida 
guruіlari 
bo’yicha  korxona  tomonidan 
shakllantiriladigan  hisob  baxosi  qiymatidan  xaqiqiy  ishlab  chiqarish  tannarxining 
farq darajasidan kelib chiqqan xolda hisobga olinadi. 
Tayyor  maxsulotlarni  2810  "Ombordagi  tayyor  maxsulotlar"  schyotidan 
hisobdan  chiqarishda  xaqiqiy  ishlab  chiqarish  tannarxi  analitik  hisobda  qabul 
qilingan  baxosi  bo’yicha  qiymatidan  farq  summasi,  hisobot  davri  boshiga  tayyor 
maxsulotlar qoldig’idagi farqlar va hisobot oyi mobaynida omborga kelib tushgan 
tayyor  maxsulotlar  bo’yicha  farqlarning  bu  maxsulotlarni  hisob  baxosidagi 
qiymatiga  nisbati  sifatida  aniqlanadigan  foizlar  bo’yicha  topiladi.  Sotilgan 
maxsulotga to’g’ri keladigan tayyor maxsulot xaqiqiy ishlab chiqarish tannarxining 
uning  hisob  baxosi  bo’yicha  qiymatidan  farq  summasi  2810  "Ombordagi  tayyor 
maxsulotlar"  schyotining  kreditida  va  ular  ortiqcha  xarajat  yoki  tejalganlikni 
ko’rsatishidan kelib chiqqan xolda qo’shimcha yozuv orqali tegishli schyotlarning 
debetida aks ettiriladi. 
2820  "Ko’rgazmadagi  tayyor  maxsulotlar"  schyotida  ko’rgazma,  yarmarka, 
reklama  va  ko’rsatish  uchun  mo’ljallangan  tayyor  maxsulotlar  xaqiqiy  ishlab 
chiqarish  tannarxi  bo’yicha  hisobga  olinadi.  Bunda  2820  "Ko’rgazmadagi  tayyor 
maxsulotlar"  schyotining  debeti  va  2810  "Ombordagi  tayyor  maxsulotlar" 
schyotining krediti bo’yicha yozuvlar amalga oshiriladi. Tayyor maxsulotlar uchun 
javobgarlik  vaqtincha  bir  moddiy  javobgar  shaxsdan  boshqasiga  o’tadi.  Agar 
ko’rgazmaga, yarmarkaga va sh.k.ga quyilgan tayyor maxsulotlar sotilsa, u xolda 
2810  "Ombordagi  tayyor  maxsulot"  schyotidagi  kabi  buxgalteriya  yozuvlari 
amalga oshiriladi. 
2830  "Komissiyaga  berilgan  tayyor  maxsulotlar"  schyotida  komissiya  va 
konsignatsiya  shartnomalari  bo’yicha  ortib  jo’natilgan  tayyor  maxsulotlar  aks 
ettiriladi. 
Boshqa  korxonalarga  komissiya  va  konsignatsiya  shartlari  asosida  sotish 
uchun  berilgan  tayyor  maxsulotlar  2810  "Ombordagi  tayyor  maxsulotlar" 
schyotidan  2830  "Komissiyaga  berilgan  tayyor  maxsulotlar"  schyotining  debetiga 
hisobdan chiqariladi. Komissiya va konsignatsiya shartlari asosida berilgan tayyor 
maxsulotlarni  sotishda  2810  "Ombordagi  tayyor  maxsulotlar"  schyoti  kabi 
buxgalteriya yozuvlari amalga oshiriladi. 
2810  "Ombordagi  tayyor  maxsulotlar",  2820  "Ko’rgazmadagi  tayyor 
maxsulotlar", 2830 "Komissiyaga berilgan tayyor maxsulotlar" schyotlari bo’yicha 
analitik  hisob  javobgar  shaxslar  bo’yicha,  turlari  (sortlar,  partiyalar,  kiplar) 
bo’yicha va tayyor maxsulotni saqlash joylari bo’yicha yuritiladi. 
Tayyor maxsulotlarni hisobga oluvchi schyotlar (2800)ning bog’lanishi 

---

 
242