28 mavzu: buxgalteriya hisobini konsepsiyasi va tamoyillari

 
Ro’yxatga olish vedomosti
 
200 ___ yil yanvari uchun 
Memorial-orderlarning
 
tartib raqami 
Orderlar sanasi
 
Memorial-orderlar 
bo’yicha summa
 
1 2 34 
2 2 
4 
8 va hokazo 
16700 2350-50 
11750 197361 
YAnvardagi jami 
 
2056743 
Memorial-orderlar  ro’yxatga  olingandan  keyin  muomalalarni  Bosh  daf-
targa  yozish  uchun  ishlatiladi.  Bosh  daftar  yoki  nazorat  vedomosti  (pastroqqa 
qaralsin)  har  bir  schyotni  xar  bir  korrespondentsiyalanuvchi  schyot  bo’yicha 
aylanma summalarni yozish uchun ajratiladigan usgunlarga bo’lingan xolda, ya’ni 
shaxmat tamoyili bo’yicha tuziladi. 
Unda  faqat  joriy  aylanmalar  ro’yxatga  olinadi  va  schyotlar  bo’yicha  salg’do 
chiqarilmaydi.  Bosh  daftar  asosida  sintetik  hisob  schyotlari  bo’yicha  aylanma 

---

 
117 
vedomost  tuziladi.  Bunda  Bosh  daftarni  tarkibiy  tuzilishi  shaxmatli  aylanma 
vedomostni  tuzishni  engillashtiradi,  chunki  shaxmatli  vedomost  bevosita  har  bir 
schyotning yakunlari bilan to’ldiriladi. 
Tahliliy zhisob bu erda «kopiruchyot»dagidek - kartochkalarda bevosita hujjat 
ma’lumotlari  asosida  yuritiladi.  Lekin  kartochkadagi  yozuvlar  jurnallarga  nusxa 
ko’chirmasidan  qilinadi.  SHu  bilan  birga,  tahliliy  hisob-ning  ayrim  uchastkalarida 
(materiallar,  hisob  -  kitoblar  va  boshqalar  hisobida)  yuqorida  eslatib  o’tilgan 
ihakllardan olingan tamoyshshar (nusxa ko’chirish, qisman terib taxlash tamoyillari) 
qo’llaniladi. 
Hisob registrlariga, ayniqsa sintetik haqiqiy jamg’aruvchi va guruhlovchi 
vedomostlardan foydalanish ancha osonlashtiradi. 
Bevosita  memorial-orderlarga  tikib qo’yilgan hujjatlardan olinadi. Tahliliy va 
sintetik  hisoblarning  to’g’riligini  tekshirish  taxliliy  schyotlar  bo’yicha  aylanma 
vedomostlarning  yakunlarini  sintetik  schyotlar  bo’yicha  aylanma  vedomostlarning 
tegishli summalari bilan solishtirib tekshirish yo’li orqali amalga oshirshgadi. 
Hozirgi paytda hisobyai memorial - order shaklida yuritishda PEHMdan keng 
miqyosda foydalansa bo’ladi. 
Memorial  -  order  shakli  ba’zi  afzalliklarga  ega.  Masalan,  uning  regis-trlari 
o’zining tarkibiy tuzilishiga ko’ra oddiyroq bo’ladi. Ularning o’rtasidagi  bog’lanish 
osonlik  bilan  belgalanadi.  Hisob  yozuvlarining  texnikasi  uncha  qiyin  emas  va  tez 
o’zlashtiriladi.  SHu  munosabat  bilan  bu  shakl  yuzaga  kelgan  birinchi  yillarda  u 
hisobotchilikning  ilgarigi  (kitobli)  shakllariga  qaraganda  jiddiy  afzalliklarga  ega 
bo’lgan.  Lekin  u  buxgalteriya  texnikasining  muhim  muammolari  bo’lgan  tahliliy 
hisobning  sintetik  hisobdan  orqada  holishi,  hisobotni  hisob  registrlari  ma’lumotlari 
bo’yicha bevosita (qo’shimcha hisob - kitoblar va tanlab olishsiz) tuzish, yozuvlarini 
yuritishning  ishchi  amallarini  qisqartirish  va  hisob  registrlarida  xo’jalik 
muomalalarini aks ettirishni tartibga solish (reglamentatsiya) kabi masalalarini echa 
olmadi.  Bu  kamchiliklarning  barchasi  deyarli  jurnal  -  order  shaklida  bartaraf 
qilingan edi. 
Memorial  -  order  shaklining  variantlaridan  biri  «Bosh  jurnal»  shak-lidir.  U 
kichiq  va  o’rta  biznes  korxonalari  hamda  byudjet  muassasalari,  turarjoylardan 
foydalanish idoralari va boshqa tashkilotlarda keng tarq-algan. 
«Bosh  jurnal»  shaklining  memorial  -  order  shaklqdan  birgina  farhi 
shundaki,  sintetik  hisob  registrining  tarkibida  bitta  ochilgan  varaqning  betida  ham 
xronologik,  ham  tizimli  (sistematik)  yozuvlar  birgaliqda  olib  boriladi.  Bu  registr, 
odatda kitobda yuritiladi va bosh schyotlar daftari yoki Bosh jurnal deb nomlanadi. 
Daftarning  birinchi  uch  ustuni  xo’jalik  muomalalarini  xronologik  tar-tibda 
yozish  uchun  mo’ljallangan.  Ular  ro’yxatga  olish  jurnalining  tarkibiy  tuzilishiga 
o’xshab ketadi. Daftar varag’ining qolgan qismi barcha sintetik  schyotlar bo’yicha 
tizimli yozuvlar uchun ishlatiladi. Agar schyotlar soni ko’p bo’lib, ularni daftarning 
bir necha betiga sig’dirib bo’lmasa, uvda qo’shimcha varahlar ko’zda tutiladi. Har 
bir schyot uchun ikkita chiziqcha debetli va kre-ditli ustun ajratiladi. 
Bosh jurnal birtsnchi qatorida barcha schetlar bo’yicha 1 yanvarga bo’lgan 
qoddiqlarning  yozuvi  bilan  ochiladi.  Kredit  bo’yicha  holdiqlarning  umumiy 
yakuniga  teng  bo’lgan  debetli  qoldihlarning  umumiy  yakuni  «Memorial  orderlar 

---

 
118 
bo’yicha  summa»  ustuniga  yozib  qo’yiladi.  Sungra  bir  oydagi  barcha  muomalalar 
aks ettiriladi. Oyning oxirida barcha schyotlar bo’yicha bir oylik aylanma summalar 
va  kelgusi  oyning  birinchi  kuniga  qoldiqlar  hisoblab  chiqiladi.  Bir  joyda  yig’ib 
chiqilgan  bunday  ma’lumotlarning  mavjudligi  sintetik  schyotlar  bo’yicha  aylanma 
vedomostlarni tuzishdan ozod qiladi. 
Sintetik  hisobni  tahliliy  hisob  bylan  solishtirib  tekshirish  va  ba-lansni 
to’ldirish  bevosita  Bosh  jurnal  ma’lumotlari  bo’yicha  amalga  oshirilishi  mumkin. 
Bu kitobga muomalalarni yozish, memorial-order shaklidagi kabi jamg’aruvchi yoki 
guruhlovchi  vedomostlarning  ma’lumotlari  bo’yicha  yoki  dastlabki  hujjatlar 
bo’yicha tuziladigan memorial-orderlar asosida amalga oshiriladi. 
Bu  shakldagi  tahliliy  hisob  odatda  daftarlarda  yuritiladi.  Sintetik  hisobning 
tahliliy  hisob  bilan  solishtirib  tekshirish  aylanma  vedomost-lar  yordamida  amalga 
oshiriladi,  hisobotni  tuzish  uchun  esa  ma’lumotlarni  tanlab  olish  va  qo’shimcha 
hisob-kitob  qilinadi.  SHunday  qilib,  Bosh daftar  shaklidagi  hisob  yuritish  texnikasi 
memorial-order  shaklidan  sintetik  hisob  registrining  tuzilishitsan  tashqari,  hech 
narsa bilan farq qilmaydi. 
Hisobning  bu  shaklining  asosiy  afzalligi  -  xronologik  hisob  bilan  ti-zimli 
hisobning birgalikda olib boriladigan bosh schyotlari daftarining tarkibiy tuzilishidir. 
Bu daftarda schyotlar bir varaqning betida joylashtirganligi  tufayli  juda  yaqqol  va 
osonlik  bilan  kuzatiladi.  Hisobli  ro’yxatga  olish  texnikasi  uncha  katta  malakani 
talab qilmaydi. SHu afzalliklarning barchasi bu shaklning, ayniqsa, yuqori malakali 
hisob xodimlariga ega bo’lmagan korxonalarda keng tarqalishiga olib keladi. 
Lekin  Bosh  jurnal  kitobi  ba’zi  kamchiliklarga  ham  egadir.  Schyotlar  ko’p 
bo’lgan holda u axborotni qo’lda ishlash sharoitida beso’naqay  va noqulay  bo’lib 
qoladi. 
Qo’shimcha  varaqlardan  foydalanish  muomalalarini  qiyinlashtiradi  va 
summalarni  tegishli  bo’lmagan  boshqa  schyotlarga  yozib  qo’yishdan  iborat  bo’lgan 
xatolarning  ko’payishiga  olib  keladi.  SHuning  uchun  Bosh  jurnal  daftarini  yuritish 
uchun  mumkin  bo’lgan  schyotlarning  soni  20  -  25  tadan  oshmasligi  lo-zim.  Bosh 
jurnal shakliga kelsak, memorial - order shaklida qadday kamchi-liklar bo’lsa, unga 
ham shu kamchiliklar bo’lishi mumkin. 
Jurnal-order  shakli  20-asrning  40-yillarida  yuzaga  kelgan.  O’sha  yillarda  hisob 
fani  va  amaliyoti  tomonidan  yaratilgan  barcha  eng  ilg’or  bo’lgan  narsa-lardan 
foydalanilgan  edi.  Jurnal-order  shakli  bilan  buxgalteriyaga  kiritilgan  o’zgarishlar 
asosan  hisobdagi  ro’yxatta  olish  texnikasiga  tegishli  bo’lgan,  lekin  u  bir  vaqtning 
o’zida  hisob  registrlariga  hujjatli  ma’lumotlarni  tayyorlash  tizimini  ham 
yaxshilashga olib keldi. 
Jurnal-order  shaklining  asosida  dastlabki  hujjatlarning  ma’lumotlarini 
jamg’arish  tamoyili  yotadi.  Bu  tamoyilni  hisob  ishlarining  ayrim  uchastkalarida, 
masalan,  buxgalteriyali  hujjatlashtirishda  ba’zi  bir  sintetik  schyotlar  bo’yicha 
yozuvlarni  tayyorlashda  qo’llash  memorial-order  shakli-da 
ham 
mavjud  bo’lgan. 
Lekin  jurnal-order  shaklida  hisobni  amalga  oshirishda  hisob  ma’lumotlarini 
jamg’arib borish asosiy tamoyil sifatida qabul qilingan. 
Jurnal-order  shaklida  bir  turdagi  muomalalarni,  ya’ni  bitta  sintetik  schyotda 
aks  ettiryladigan  jarayonlarni,  hisobot  davri  mobaynidagi  summalarini  jamg’arish 

---

 
119 
imkoniyatini  bera  qolmay,  shu  bilan  bir  vaqtda  ularni  korrespondeytsiyalanuvchi 
schyotlar bo’yicha guruxlash imkoniyatini ham yaratadi. Hisobo? davrining oxirida 
har bir registrda barcha yozuvlarning yakun-lari korrespondentsiyalanuvchi schyotlar 
bo’yicha  hamda  unda  ro’yxatta  olingan  barcha  muomalalar  bo’yicha  butunlay 
hisoblab chiqiladi, so’ngra ulardan Bosh daftarga yozish uchun foydalaniladi. 
Jurnal-order  shaklida  qo’llaniladigan  asosiy  registrlar  jurnallardan  iboratdir, 
chunki  hujjatlar  ularda  xronologik  tartibda  ro’yxatga  olib  boriladi.  Jurnallarning 
yakunlari  esa  korrespondentsiyalanadigan  schyotlar  bo’yicha  guruhlangan  sintetik 
schyotlarning  bir  oylik  aylanma  summalari  zhisoblanadi.  Bu  yakunlar  mazkur 
schyotning  aylanma  summalarini  Bosh  daftarda  aks  ettirish  uchun  tayyor 
buxgalteriya yozuvlarini beradi, ya’ni orderlar vazifasini bajaradn. SHuning uchun 
ushbu  shaklning  asosiy  registrlari  jurnal-orderlar,  shaklning  o’zi  esa  jurnal-order 
shakli deb nomla-nadi. 
Hisobning  jurnal  -  order  shaklida  xo’jalik  muomalalari  to’g’risidagi 
ma’lumotlar  hujjatlardan  jurnal  -  orderlarga  yoki  jamg’aruvchi  va  guruxlovchi 
vedomostlarga o’tkaziladi. Ma’lumotlarni hujjatlardan bevosita jurnal  - orderlarga 
yozish,  uncha  ko’p  bo’lmagan  muomalalarni  qayd  etadigan  schyotlardagina 
(«Asosiy vositalar», «Kassa», «Hisob-kitob schyoti», «Ustav kapitali» va boshqalar) 
amalga  oshirilishi  mumkin.  Boshqa  schyotlar  bo’yicha  esa  ma’lumotlarni  avval 
jamg’arish  yoki  guruxlab  olish  lozim  Bosh  daftarda  xar  bir  schyot  bo’yicha 
aylanmalar  ko’rsatiladi  va  qoldiqlar  chiqariladi;  schyotning  krediti  bo’yicha 
aylanmalar umumiy yakun bilan beriladi (chunki ular jurnal  -orderlarda ochiq 
beriladi),  debeti  bo’yicha  esa  korrespondentsiyalanuvchi  schyotlar  bo’yicha 
beriladi  (xar  xil  jurnallarga  tarqatilib  yuborilgan  debetli  aylanmaning 
korrespondentsiyasini ko’rsatish uchun). 
Bosh  daftar,  jurnal 
-  orderlar,  jamgaruvchi  va  guruhlovchi 
vedomostlarning  ma’lumotlaridan  buxgalteriya  balansi  va  hisobotni  tuzish 
uchun foy-dalaniladi. 
Jurnal  -  order  shakli  oldingi  hisob  shakllariga  qaraganda,  axborotni, 
ayniqsa,  qo’l  bilan  ishlash  sharoitida  hisobni  yuritishning  mehnat  sig’imini 
pasaytirishi bilan, albatta, afzalliklarga ega. SHuning uchun u  faqat sanoatda 
emas, balki boshqa tarmoqlarda ham keng qo’llanila boshlagan. 
Jurnal  -  order  shaklining  asosiy  registri  hisoblangan  jurnal-orderlar 
(memorial  -  order  shaklidaga  bosh  kitobdagidek)  xo’jalik  muomalalari ni 
shaxmat tamoyilida aks ettirshpga asoslangan. 
Jurnal  -  orderlar  ikki  yo’nalishda  -  debetli  yoki  kreditli  belgi  bo’yicha 
tuzilishi mumkin. Kreditli belgi qulayroq deb qabul qilingan, chunki u  tovar 
-  moddiy  boyliklar  va  pul  mablag’’laridan  foydalanish  ustidan  nazoratni 
amalga  oshirishga  xizmat  qiladi,  shuning  uchun  ham  u  jurnal  -  orderlarni 
tuzishda  qabul  qilingan.  Uning  mohiyati  shundan  iboratki,  har  bir  jurnal  - 
orderlarda  mazkur  sintetik  schyotning  (yoki  bir  turdagi  schyotning)  kreditli 
aylanmasi  ular  bilan  korrespondentsiyalanuvchi  debetlan adigan  schyotlar 
bo’yicha aks ettiriladi. 
Ko’pchilik  jurnal  -  orderlarda  ro’yxatga  olinadigan  muomalalar,  ularni 
korrespondentsiyalanadigan  schyotlar  bo’yicha  aks  ettirishdan  tashqari, 

---

 
120 
xarajat  moddalari  va  mazkur  hisob  obhektini  tasvirlash  uchun  talab 
qilinadigan  iqtisodiy  ko’rsatkichlarning  xususiyatlaridan  kelib  chiqadigan 
boshqa 
belgilar  bo’yicha  ham  guruxlanadi.  SHunday  tarzda  moddiy  boyliklar, 
umumishlab  chiqarish,  mahmuriy  va  umumxo’jalik  xarajatlarni,  ishlab 
chiqarish va boshqalarni hisobga olshp bo’yicha jurnal - orderlar (va ularning 
yordamchi vedomostlari) yuritiladi. 
 
Hisobning  jurnal  -  order  shakli  (ko’pchilik  schyotlar  bo’yicha)  sintetik 
va tahlilii hisobni birga olib borshp, hisobot ko’rsatkichlarini bevosita  hisob 
registrlarining  o’zidan  olish,  ish  amallari  sonini  qisqartirish  va  xo’jalik 
muomalalarini aks ettirishni ancha tartibga solish imkonini ta’minlaydi. 
Sintetik va tahliliy hisobni birgalikda yuritish uchun chiziqli (lineyniy) yozuv 
va summalarni tahliliy qismlar bo’yicha guruhlash usullaridan foydalaniladi. 
CHiziqli yozuv sintetik va tahliliy hisobning birgalikda olib borili-shining eng 
oddiy  va  yaqqol  amalidir.  Hisobning  jurnal  -  order  shaklida  tegishli  registrlar  6-
sonli  jurnal  -  order  va  16  -sonli  vedomost  ko’rinishida  keltiriladi.  Ikki  hisob  turini 
birgalikda  olib  borish,  shuningdek,  xaridorlar,  hisobdor  shaxslar  va  boshqalar  bilan 
hisob  -  kitoblarni  hisobga  olishda  ham  qo’llaniladi.  Sintetik  va  tahliliy  hisob 
summalarini  tahli-liy  qismlar  bo’yicha  guruhlash  yo’li  bilan  birgalikda  yuritish, 
ayniqsa, har xil xarajatlarni aks ettirish uchun qulaydir. 
Hisobot ko’rsatxsichlarini bevosita registrlaridan olishni jurnal - order shaklida 
har  xil  yo’llar  bilan  amalga  oshirish  mumkin.  Lekin  ularning.  barchasi  hisobot 
jadvallariga  to’g’ridan  -  to’g’ri  kiritiladigan  summalar  ko’rsatuvchi  hisob 
ma’lumotlarini bevosita registrlarning o’zida guruhlashni ta’minlashga asoslangandir. 
Hisobning  jurnal  -  order  shakdida  erntilgan  ish  amallari  sonining 
qisqartirilishi  juda  muhim  ahamiyatga  egadir.  Bu  srda,  masalan,  memorial  -  order 
shaxslida ishl&tiladigan memorial-orderlar va ro’yxatga olish jurnali yo’q. Ko’pchilik 
schyotlar  bo’yicha  sintetik  hisob  tahliliy  hisob  bilan  birlashtirilgan.  Bularning 
barchasi hisob registrlarida qilinadigan yozuvlarni bartaraf qilshp va hisobni asosan 
quyidagi  uchta  ish  amallari:  muomalalarni  hujjatlarda  qayd  etish,  hujjatlardan 
ma’lumotlarni  hisob  registrlariga  ko’chirish  va  hisob  registrlarining  yakuniy 
ko’rsagkichlarini  hisobotda  umumlashtirish  yordamida  amalga  oshirish  imkonini 
beradi. 
Jurnal  -  order  shaklidagi  xo’jalik  muomalalarini  aks  ettirishning  tartibga 
solinishini  uning  barcha  registrlarida  ko’rish  mumkin.  Masalan,  2  -sonli  jurnal  - 
orderda  hisob  -  kitob  schyotidan  pul  xarajatlari  to’g’risidagi  barcha  ma’lumotlar 
qathiy  muayyan  ustunlarga  yozib  boriladi.  YOzuvlarning  yanada  ham  ko’proq 
tartibga solinishi yuqorida eslatib o’tilgan 15 - sonli vedomost, 10 - sonli jurnal - 
order (ishlab chiqarish xarajatlari) va boshqa registrlar yordamida erishiladi. Ularda 
aks zttiriladigan har bir sum-ma nafaqat mag’lum bir ustungagina emas, balki tegishli 
bo’lgan  qatorga  ham  yozib  boriladi.  Ko’rib  chiqilgan  xususiyatlar  jurnal  -  order 
shaklini hisob-ning boshqa turlaridan keskin farq qiladigan, shubhasiz, afzalliklaridan 
hisoblanadi. Lekin u kamchiliklardan xam  xoli emas. Masalan, ayrim regi-strlarning 
tuzilishi  juda  murakkab  bo’lib,  ularni  to’ldirish  jarayoni  juda  hiyin  kechadi.  Unda 

---

 
121 
hisobli  ro’yxatga  olish  texnikasini  o’zlashtirish  ko’p  harakatni  talab  qiladi,  chunki 
har bir jurnal - order tegishli hisobning obhekti xususiyatlariga moslashgan.