Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я

лар) диннинг вужудга келиши сабабларини одамларнинг та­
биат ва жамият ривожланиши қонуниятларини билмасли-
ги, улар олдидаги ожизлиги, доимо таҳдика ва қўрқувда
яшашлари билан боғлаб тушунтирган. Нидерландиялик му­
тафаккир Б.Спиноза эса (1632—1677 йиллар) Т.Гоббснинг
ғояларини ривожлантирган. У ўз кучига ишонмаслик, умид
ва қўрқув ўртасида доимий иккиланиш одамларга хос деб
ҳисоблаган ва диний эътиқоднинг улар таъсирида вужудга
келгани тўғрисидаги ғояни ишлаб чиққан.
XVIII 
асрда феодал тузум инқирози сабабли буржуа
революцияларининг янги куч билан Европада ёйилиши му­
тафаккирларнинг динга муносабатида ўта кескин намоён
бўлган. Дин - феодал тузумнинг инқирози сабабчиси ва иж­
тимоий тараққиётга тўсқинлик қилувчи куч, деган кайфият
устуворлик қилган. Бундай фикр айниқса француз маъри-
фатпарварларининг қарашларида кескин намоён бўлган.
Маърифатпарвар П.Гольбах (1723—1789) динни кишининг
хаёлида вужудга келган сафсата деб баҳолаган. Ф.Вольтер
(1694—1778) диний эътиқод ва черков анъаналарини танқид
қилиб, агар дин бўлмаганида уни ўйлаб топиш керак эди,
деб П.Гольбахнинг фикрини қўллаб-қувватлаган. Маърифат­
парвар П.С.Марешаль (1750—1803) динни танқид қилишда
янада кескин фикр билдирган ва дин инсон учун афюндир
деган хулосага келган.
Маърифатпарвар мутафаккирларнинг дин вужудга кели­
ши сабабларини ўрганишда айтган мулоҳазаларини амали-
ётдан йироқ деб бўлмайди. Лекин уларнинг муаммони ўрга-
- 29 -

---

нишдаги илмий-объектив ёндашувлари бузилганлиги шуб-
ҳасиздир, чунки динни қуруқ сафсатадан иборат воқелик
ёки инсон учун афюн деб баҳолаш унинг ижтимоий ҳаётда-