BIRINCHI BO‘LIM. FALSAFA
1-mavzu. Falsafa fanining mazmun-mohiyati,
mavzulari va jamiyatdagi o‘rni
«Falsafa» atamasining kelib chiqishi va ushbu fanning maz
mun-mohiyati.
«Falsafa» tushunchasining asoslari bayon qilin
gan aksariyat darsliklarda ushbu atama qadimgi yunon tilidagi
«filosofiya» so'zidan olingani va u «donishmandlikni sevish»
(«filo» — sevaman, «sofiya» — donolik) degan m a’noni anglati-
shi ta ’kidlanadi.
Shu m a’noda, falsafa barcha fanlar rivojlanishiga asos
bo‘ladigan va ulardan oziqlanadigan, ayni paytda ularning
rivojlanish y o lla rin i belgilab beradigan um um insoniy va u n i
versal ilm sohasidir. U qadim zamonlardayoq «barcha ilm lar-
ning otasi» deb ta ’riflangan. Uning hayotiyligi xalq tabiatiga,
turm ush va tafakkur tarziga n echogliq mos ekani, jam iyat
m anfaatlari va ezgu intilishlarini qay darajada aks ettira oli-
shiga bogliq.
«Falsafa» atamasi «filosofiya» so‘zining Sharq ijtimoiy tafak-
kuridagi shaklidir. Sharqning atoqli faylasufi, mashhur muta-
fakkir Abu Nasr Forobiy filosofiya so‘zini «Hikmatni qadrlash»
deb talqin etgan. Falsafa Sharq xalqlari ijtimoiy tafakkurida «do
nishmandlikni sevish» degan mazmun bilan birga, olam sirlarini
bilish, hayot va insonni qadrlash, um r mazmuni haqidagi qarash
va hikmatlarni e’zozlash ma’nosida ishlatilgan.
Hayot qonuniyatlarini yaxshi biladigan, um rning o‘tkinchi
ekani, abadiyat insonga emas, olamga xosligini yaxshi anglab
yetgan, o‘zi va o‘zgalar qadrini to‘g‘ri tushunadigan kishi hech
qachon «Men — donishmandman» deya ochiq e’tirof etmaydi.
Ayniqsa, Sharq xalqlari hayotida bu hoi yaqqol ko‘zga tashla-
nadi. Ammo, Forobiy ta’kidlaganidek, hikm atni qadrlash, olam
va odam hamda hayotning qadriga yetish — boshqa gap. Shu
ma’noda, bizda qadim zamonlarda faylasuf deganda, ko‘pdan-
ko‘p ilm sohalarini egallagan, ustoz va muallim sifatida shuhrat
qozongan alloma va mutafakkir kishilar tushunilgan.
7
«Filosofiya» atamasini dastlab, matematika fani orqali bar-
chamizga yaxshi ma’lum bo‘lgan, alloma Pifagor ishlatgan. Yev
ropa madaniyatiga esa, u yunon faylasufi Aflotun asarlari orqali
kirib kelgan. Asrlar davomida filosofiyaga nisbatan xilma-xil qa
rashlar shakllangan, uning jamiyat, inson va fanlar tizimidagi
o'rniga nisbatan turlicha munosabat va yondashuvlar dunyoga
kelgan, bu atamaning mohiyat-mazmuni ham o‘zgarib borgan.
Shu tariqa, u avvalo, qadimgi Yunonistonda alohida bilim soha-
siga, to‘g‘rirog‘i, «fanlarning otasi», ya’ni asosiy fanga aylangan.
Qadimgi Yunonistonda fanlarning barchasini, ular qanday
ilmiy masalalar bilan shug‘ullanishidan qat’i nazar, filosofiya
deb ataganlar. U ham ijtimoiy borliq, ham tabiat to‘g‘risidagi
ilm hisoblanar edi. Shu ma’noda, dastlabki filosofiya olam va
unda insonning tutgan o‘rni haqidagi qarashlar tizimi bo‘lib,
dunyoni ilmiy bilish zaruratidan vujudga kelgan edi. Uning eng
asosiy qadriyati erkinlik tushunchasi ekanini, ana shu erkin hayot
to‘g‘risidagi qarashlar buyuk madaniy yuksalishga asos bolganini
aksariyat olimlar alohida ta’kidlaydilar.
Ushbu fanning shakllanishini faqatgina qadimgi Yunoniston
va Rim bilan boglash ham bu borada yetarli tasaw ur bermay-
di. Chunki usnbu hududning dastlabki faylasufi Fales ko‘p yil-
lar Osiyoda bilim olib qaytganidan so‘ng falsafiy fikrlarni alo
hida ilm sohasi sifatida talqin eta boshlagani ma’lum. Alloma
Beruniyning «Hindiston» asarida hindlarning dastlabki qarash
lari qadimgi yunonlarniki bilan o‘xshash edi, degan fikri ham
bejiz aytilmagan, albatta. Bu o‘z navbatida, falsafiy dunyoqarash-
ning qadimgi shakllari barcha xalqlar tarixiga tegishli umumiy
hodisa ekanini isbotlaydi.
Aslida esa, Qadimgi Yunoniston va Rimda eramizdan awalgi
VII—III asrlarda ushbu fan endigina shakllanib kelayotgan nazariy
fikrning ifodasi, olamni yaxlit va bir butun holda tushunish mujas-
samiga aylangan edi. Ushbu fan dastlab saroy ilmi sifatida shakl
langan va asosan mulozimlarning tafakkur tarzini ifodalagan. Bu
fan bilan ko‘proq aslzodalar shug‘ullangan, uning asosan ular
uchun tushunarli bolgan muayyan tushunchalari va atamalari,
o‘ziga xos fikrlash uslublari va bayon qilish tili ham shakllangan.
Falsafiy bilimlar rivoji uzluksiz jarayon bolib, u insoniyatning
tafakkur bobida ilgari erishgan yutuqlarni tanqidiy baholashni
taqozo etadi. Biroq bu — ularni tamoman rad etish, ko‘r-ko‘rona
tanqid qilish lozim degani emas, balki ularga xos barcha xato va
kamchiliklarni anglab, yaxshi va ijobiy jihatlaridan foydalanish
demakdir. Ana shunday tanqidiy yondashuv va vorislik falsafa
ning muhim xususiyatlaridan biridir.
Bu fanning oldiga qo‘yilgan vazifalarga va uning hayotdagi
o‘rniga qarab, ijtimoiy taraqqiyotning turli davrlarida unga bolgan
munosabat ham o‘zgarib borgan. Bu munosabatlar dastlabki fan
lar paydo b o lib va ularning ba’zilari falsafadan ajralib, alohida
mustaqil fan sohasiga aylana boshlagan davrlardayoq shakllana
boshlagan.
Falsafaning ijtimoiy ong tizimida tutgan o‘rni, jamiyat va
shaxs hayotidagi ahamiyati nim adan iborat, degan masala ham
ma davrlarda ham dolzarb bolgan. Ayniqsa, tarixiy taraqqiyot
ning tub burilish davrlarida falsafaning asl mohiyatini bilish,
uning usul va g‘oyalari kuchidan foydalanish muhim ahamiyat
kasb etgan.
Kishilik jamiyati hech qachon bir tekis va silliq rivojlanmagan.
Taraqqiyot ortidan inqirozlar, yutuqlar ketidan maglubiyatlar,
farovonliklar izidan zavolga yuz tutishlar ta’qib etgan. Muayyan
jamiyat iqtisodiy-siyosiy, axloqiy-diniy, badiiy-estetik taraqqiyot
borasida inqirozga duch kelar ekan, undan chiqib ketish uchun
ilg‘or falsafiy ta’limotlarga ehtiyoj sezadi.
Shuning uchun ham buyuk falsafiy ta’limotlarni, bir tomon
dan, madaniy-intellektual rivojlanish samarasi, ikkinchi tomon
dan, tub ijtimoiy o‘zgarishlar taqozosi deyish mumkin. Muayyan
tarixiy burilish davrida «Falsafa nim a o‘zi?» degan masala dol
zarb ahamiyat kasb etishi ham shundan. Ana shunday davrlarda
kishilar falsafaning mohiyati, uning maqsad va vazifalarini yan-
gicha idrok etganlar.
Qadimgi Yunoniston va Rim davridan buyon o lg a n ikki ming
yildan ziyodroq vaqt mobaynida «Falsafa e idi yo‘q boldi, uni
o'rganishning hech bir zarurati qolmadi» qabilidagi gaplar ko‘p
bolgan. Lekin zamonlar o‘tishi bilan odamzod baribir falsafaga
9
ehtiyoj sezgan va u insonning ma’naviy kamolotida beqiyos aha
miyat kasb etishiga qayta-qayta ishonch hosil qilgan.
Bu jihatdan quyidagi rivoyat juda ibratlidir. Miloddan oldingi
birinchi asrda yashab o‘tgan buyuk faylasuf Lukretsiyning sho-
girdlaridan biri unga qarab: «Ustoz, fanning boshqa sohalariga
oid ilmlar juda ko‘payib ketdi. Endi falsafani o‘rganishning ho-
jati bormikan?» — debdi. Shunda ulug‘ faylasuf bamaylixotir gap
boshlab: «Falsafani Suqrot, Aflotun, Arastu kabi buyuk allomalar
yaratgan. Lekin endilikda insoniyatning ana shunday buyuk mu-
tafakkirlari yaratgan bu fanni o‘rganmaslik har qaysi nodonning
ham qolidan keladigan ish b olib qoldi», — degan ekan.
Falsafa kishilarga olam to‘g‘risida yaxlit tasaw ur beradi,
boshqa fanlar esa, uning ayrim jihatlarini o‘rganadi. Masalan, bi-
ologiya o‘simlik va hayvonot dunyosini, turlarining kelib chiqishi,
o‘zgarishi va takomillashib borishi kabi masalalarni o‘rganadi. Bu
sohaga oid fanlar ushbu yo‘nalishdagi jarayonlarning ba’zi xususi
yat va jihatlarini chuqurroq tadqiq etishga harakat qiladi. Bino-
barin, biolog har qanday rivojlanish jarayoni bilan emas, balki
faqat jonli tanadagi rivojlanish jarayoni bilan qiziqadi. Umuman,
rivojlanish jarayonining o‘zi nima, uning mohiyati qanday? M a
salaning aynan «shu taxlitda qo‘yilishi ilmiy muammolarni falsafiy
masalaga aylantiradi. Ya’ni, shu tariqa muayyan mavzu oddiy ilm
sohasidagi yo‘nalishdan falsafiy muammo tusini oladi.
Endi Faylasuf kim, degan savolga javob beraylik. «Filosof»
so‘zini ham yuqorida aytganimizdek, ilk bor buyuk matematik
va mutafakkir Pifagor qollagan. Bu tushunchaning ma’nosini u
Olimpiya o‘yinlari misolida quyidagicha tushuntirib bergan: an-
jumanga keladigan bir guruh kishilar bellashish, kuch sinashish,
ya’ni o‘zi va o‘zligini namoyon etish uchun, ikkinchi bir guruh
— savdo-sotiq qilish, boyligini ko‘paytirish uchun, uchinchisi
esa, o'yindan m a’naviy oziq olish, haqiqatni bilish va aniqlashni
maqsad qilib oladi. Ana shu uchinchi guruhga mansub kishilar,
Pifagor talqiniga ko‘ra, faylasuflar edi.
Bu, bir qarashda, oddiy va jo ‘n misolga o‘xshaydi. Ammo
uning ma’nosi nihoyatda teran. Chunki, inson um ri ham shun
day. «Dunyo teatrga o‘xshaydi, unga kelgan har bir kishi sahnaga
10
chiqadi va o‘z rolini o‘ynab dunyoni tark etadi», degan fikr be-
jiz aytilmagan. Kimdir bu dunyoga uning sir-asrorlari to‘g‘risida
bosh ham qotirmasdan kelib ketadi, um rini yeyish-ichish, uy-
ro‘zqor tashvishlari bilan o‘tkazadi. Boshqasi — nafs balosiga
berilib, mol-mulkka ruju qo‘yadi. Uchinchisi esa, olam hikmatla-
rini o‘rganadi, um rini xayrli va savob ishlarga sarflaydi, boshqalar
uchun ibrat bolarli hayot kechiradi.
Qadimgi davrlarda har tomonlama chuqur bilim va katta hayo-
tiy tajribaga ega bo‘lgan, inson ma’naviyatini boyitish va haqiqatni
bilishga intiluvchi kishilarni faylasuf deb ataganlar. Fozil va komil
insonlargina falsafa bilan shug‘ullanganlar. Aslida, o‘sha davrlarda
falsafani o‘rganish deyilganda, ilmning asoslarini egallash ko‘zda
tutilgan. Grek mutafakkiri Geraklit (eramizdan awalgi 520—460
yillarda yashagan) shogirdlariga murojaat qilib, «Do‘stim, sen hali
yoshsan, umringni bekor o‘tkazmay desang, falsafani o‘rgan», de
ganda aynan ana shu haqiqatni nazarda tutgan.
Boshqa bir buyuk grek faylasufi Epikur (eramizdan awalgi
470—399-yillarda yashagan) bu haqiqatni quyidagicha ifoda etgan:
« 0 ‘z-o‘zingni yerga urish, tubanlashish nodonlikdan boshqa nar
sa emas, o‘zligingdan yuqori turish esa — faylasuflikdir».
Xuddi shuningdek, Sharqda ham Konfutsiy va Moniy, Xoraz-
miy va Forobiy, imom Buxoriy va imom Termiziy, Beruniy va ibn
Sino, Naqshband va Navoiy kabi donishmand bobolarimiz o‘z
hayotiy kuzatishlari va tajribalarini umumlashtirish, insonga xos
xato va kamchiliklardan saboq chiqarish, bashariyat tomonidan
to‘plangan bilim va tajribalarni o‘zlashtirish orqali faylasuf dara-
jasiga ko‘tarilganlar.
Umuman olganda, bilimdon kishilarning barchasini ham
donishmand yoki mutafakkir deb bolmaydi. Haqiqiy faylasuflar
hayotda nihoyatda kam boladi. Ular o‘z davri va millatining
farzandi sifatida insoniyat tarixiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Xudo-
ning o‘zi aql-zakovat, iste’dod, kuch-quw at ato etgan, yorqin
tafakkurga ega bo‘lgan bunday buyuk shaxslar umumbashariy
taraqqiyot miqyosida tanilgan, teran insoni / g‘oyalar, ma’naviy
boyliklarning qadr-qimmatini chuqur anglaydigan donishmand
odamlar bolgan.
ll
Kezi kelganda shuni alohida ta’kidlash lozimki, hozirgi davr
da bizda falsafa ixtisosligi bo‘yicha ma’lumot olgan mutaxassisni
faylasuf deyish odat tusiga kirib qoldi. Aslida, faylasuf so‘zi ana
shu tarzda ishlatilganida ushbu sohaning zamonaviy mutaxassisi,
uning asoslarini egallagan, mazkur yo‘nalishda tadqiqot olib bora-
digan yoki ilmiy darajaga ega bolgan kishilar tushuniladi, xolos.
Falsafaning umumbashariy fan ekani, uning bahs mavzulari va
asosiy muammolarini belgilab beradi. Shu ma’noda odam va olam,
ularning ibtidosi va intihosi, hayoti va o‘zaro munosabatlari, inson
tafakkuri, tabiat va jamiyat taraqqiyotining umumiy qonuniyatlari
falsafa uchun azaliy muammolardir. Shu bilan birga, muayyan
davrda tuglladigan va hal etiladigan o‘tkinchi muammolar ham
boladi. Ular abadiy muammolar darajasiga ko‘tarilmasa-da, o‘z
davrining talab va ehtiyojlaridan kelib chiqqani uchun, muhim
ahamiyat kasb etadi.
Falsafa yangi g‘oyalarning tugllishiga imkon beradi. Hayot,
ijtimoiy tajriba bilan uzviy bogliq holda rivojlanadi. U tarixiy
davr bilan mustahkam aloqadorlikda taraqqiy etadi. Har bir tari
xiy davr, uning oldiga yangi masala va muammolarni qo‘yadi.
Falsafiy muammolar bevosita hayot zaruratidan tuglladi. Aynan
ular orqali falsafada davrning taraqqiyot tamoyillari va o‘ziga xos
xususiyatlari aks etadi. Masalan, hozirgi zamonda yurtimiz fal
safasi uchun istiqlol davriga xos qonuniyatlar va xususiyatlarning
falsafiy asoslarini izohlash zarurati shu bilan belgilanadi.
Falsafiy ta’limotlarda jamiyat hayotining barcha sohalari tari
xiy jarayonga xos tamoyillar, ijtimoiy guruhlarning manfaat va
kayfiyatlari, tafakkur usullari o‘z aksini topadi. Shuning uchun
ham muayyan ijtimoiy kuch, sinf, guruh, partiya va oqimlar o‘z
maqsad-muddaolari va g‘oyalarini ilmiy asoslashda falsafadan
foydalanadi. Falsafadagi ustuvor qarash va qoidalar davr mahsuli
bolgani uchun, zamonning taraqqiyot tamoyillari va muammo-
lari unda o‘z ifodasini topadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |