Buxoro davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti ekologiya kafedrasi

Alohida  ifodalangan  va  uncha  chuqur  bo‘lmagan  tovoqsimon, 

novasimon  ko‘rinishiga  ega  bo‘lgan  byerk  botiqlar.

  Bularga  To‘dakul, 

Quyimazor,  Sho‘rkul,  Xojkab,  Og’itma,  Qoraxotin,  Qoraqir,  Katta  Tuzkon, 

Dengizko‘l  kabilar  kiradi.  Hozirgi  paytda  bu  botiqlar  suv  omborlari,  tashlama 

ko‘llar  sifatida  foydalanilmoqda.  Sun’iy  yaratilgan  bu  ko‘llar  atrofida  yuqorida 

qayd  etilganidek  botqoqlanish,  sho‘rlanish,  kimyoviy  ifloslanish  kabi  salbiy 

jarayonlar davom etmoqda. 

Viloyat  tabiatining  ekologik  xususiyatini  belgilovchi  bosh  omillardan  biri 

iqlimiy  sharoitdir.  Bu  maskan  uchun  Osiyoning  janubiy  cho‘llariga  xos  bo‘lgan 

iqlim,  ya’ni  subtropik  belgilarga  ega  bo‘lgan  keskin  kontinental  cho‘l  iqlimi 

haraktyerlidir.  Kecha  bilan  kunduz,  qish  bilan  yoz  havosi  haroratlari  o‘rtasidagi 

keskinlik, nisbatan syernam ba’zida ofatli (qora sovuqlar, sel, do‘l yog‘ishi, kuchli 

shamollar) bahor; uzoq (V-IX oylar) quruq, jazirama va o‘rta yorug‘ yoz; qisqa (V-

XI)  va  turg‘unsiz  kuz;  iliq  ba’zida  esa  ayozli  muhim  bo‘lmagan  qish  iqlimning 

asosiy  belgilaridir.  Kuyoshli  davr  Toshkent,  Termiz  shaharlarida  2852  va  3053 

soatdan  bulsa,  Buxoro  hududida  bu  kursatgich  2800-3000  soatni  tashkil  qiladi. 

Yorug‘lik  kuchi  ayniqsa,  V-IX  oylarda  yuqori  bo’ladi.  Bu  omil  cho‘l  zonasida 

organik  dunyoning  rivojiga,  hayot  tarziga  ko‘p  qirrali  ta’sir  etadi.  Issiqlikning 

manbai hisoblangan kuyosh radiatsiyasining miqdori ham yuqori 150-160 k/kal ga 

yetadi.  Kunlik  haroratning  o‘rtacha  musbat  o’n  darajadan  yuqori  bo‘lgan  yillik 

yigindisi  4800-5100

o 

gacha  boradi.  Eng  sovuq  davr  yanvar  oyi  bo‘lib,  o‘rtacha 

harorat  0,0

o

  va  -0,6

o

  atrofidadir.  Eng  issiq  oyda  o‘rtacha  harorat  28,0

o

  va  -31,5

o

 

atrofida  bo’ladi.  Eng  past  haroratning  -25

o 

gacha  pasayishi  va  eng  yuqori 

haroratning  45

o

  va  +46

o 

gacha  ko‘tarilishi  kuzatiladi.  Haroratdagi  bu  keskin 

farklanish  (68-72

o

)  mavjudodlar  uchun  ofatlidir.  Hatto  yilning  iliq  davrida  kecha 

va  kunduz  o‘rtasidagi  havo  haroratida  ham  farklanish  katta  «javzoda  javrab 

o‘tgan» (javzo oyi 21 maydan 21 iyungacha davom etadi) degan xalq  iborasi bejiz 

yaratilmagan. 

Viloyat  hududida  tabiiy  namlanish  yetarli  emas.  Atmosfera  yoginlarining 

yillik miqdori 90-150 mm ni tashkil qiladi. Yer yuzidan mumkin bo‘lgan parlanish 

esa  2000  mm  gacha  boradi.  Bu  jihatdan  Buxoro  hududi  o‘ta  qurgoqchil  zonaga 

mansubdir. Bu yoginlar ham yil davomida notekis taksimlanadi. Bahorga nisbatan 

sernam bo‘lib yoginlarning 45-55 % shu davrda to‘g‘ri keladi. Qish faslida esa bu 

kursatgich  35-40  %  ga  teng.  Yoz  fasli  o‘ta  quruq  havoning  nisbiy  namligi  iyul, 

avgust  oylarida  10-20  %  gacha  pasayadi  va  ofatli  issik  (garmsel)  shamollarga 

sabab  bo’ladi.  Bu  o’rinda  qayd  qilish  lozimki,  cho‘l  zonasining  tabiati  yil 

davomida  organik  dunyo  uchun  talay  qulayliklarga  ega,  lekin  quruq,  o‘ta  yorug‘, 

jazirama  uzoq  davom  etadigan  yoz  davri  organik  dunyo  va  insonlar  uchun  qiyin 

kechadi. Bu davrda cho‘l cho‘lligini aynan namoyon qiladi.  

---

 

10

Cho‘l  zonasidagi  bioekologik  holatni  shamollarsiz  tasavvur  qilib  bulmaydi. 

Issiq  va  qurgoqchil  iqlim  va  mavjud  yarim-yalangoch  qaqragang  yuzalar 

chamollarning yaratuvchilik kuchiga qulay imkoniyat yaratib beradi. 

Aksariyat  shimoldan  esadigan  bu  maskandagi  shamollar  uzoq  tarixiy  davrda 

katta  qumli  maydonlarni  bunyodga  keltiradi.  Bular  viloyatni  taxminan  uchdan  bir 

qismini  egallaydi.  Shamollar  kuchi  tufayli  harakatga  keladigan  bu  qumlar  XIX 

asrning  ikkichi  yarmidan  asrimizning  birinchi  choragigacha  organik  dunyoga, 

odamlar boshiga katta kulfatlar keltirgan. «Qum bosish» davrida faqatgina Buxoro-

Qorako‘l  vohalarining  shimoliy  etagida  joylashgan  60  ming  gektardan  ortiq  obod 

yerlar, qishloq, shaharlar qumlar ostiga qolib ketgan.  

Yuqorida viloyat hududida tabiiy namlanishni etishmasligi qayd qilingan edi. 

Eng  aginarlisi  shuki,  bu  maskanda  maxalliy  ichimlik,  sug‘orma  suvlar  yo‘q 

hisobida.  Past  tog‘lar  etagidagi  katta-kichik  soylar  erta  bahordan