|
Tayanch so‘z va iboralar:
sovet mafkurasi, hamzashunoslik, qahhorshunoslik,
yashinshunoslik, nazariy masalalr, shakl va mazmun birligi, obraz va obrazlilik,
ijtimoiylik, bolalar adabiyoti.
XX asrning 40-70 yillari adabiy tanqid tarixida 1) ikkinchi jahon urushi 2) 2
qatag‘on davri 3) iliqlik davri kabi kichik bo‘laklarga ajratiblib o‘rganiladi. Lekin
bu tasnif shartli bo‘lib, unda 40-41 yillardagi, aniqrog‘i 30 yillarda boshlangan
siyosiylashuv, partiya humkronligi va sinfiylik talablari tanqida yanada kuchaydi.
SHuning bilan birga realistik qarash kengroq quloch yoza boshladi. To‘g‘ri u sovet
mafkurasi, sotsrealizm nomi ostida keldi. Lekin sof metodologiya sifatida realizm
ham yashadi. Bularni biz A.Qahhorning urushdan oldingi yillardagi hikoyalari,
Mirtemir she’rlari, Oybek ijodi misolida kuztishimiz mumkin. Biroq, ular kam edi.
Ikkiichi jahon urushi va undan keyingi yillarda O‘zbekiston hayotidagi
ijtimoiy - iqgisodiy, siyosiy, madaniy, ma’naviy va ma’rifiy yo‘nalishdagi barcha
ishlar g‘alaba maqsadlariga buysundirildi. Har bir milliy respublikada Vatanni
ulug‘lash va fashizmni fosh etish badiiy adabiyotning bosh mavzusiga aylandi.
Adabiy tanqid ham bor kuchini ana shu yo‘nalishdagi asarlar tahliliga qaratdi. Urush
tufayli sobiq Ittifok ichkarisidagi evakuatsiya qilingan olimlar bu yillarda
respublikamizda turli fanlar, shu jumladan, filologiya va sharqshunoslik fanlari
rivojiga katta hissa qo‘shdilar. O‘rta Osiyo davlat universiteti (xozirgi O‘zMU) niig
filologiya va shark fakultetlarida yetuk mutaxssislar dars berdilar, iqtidorli yoshlarni
tarbiyalashga munosib hissa qo‘shdilar. 1943 yilda O‘zbekistonda Fanlar
Akademiyasi tashkil etilishi respublikada adabiyotshunoslik fani rivojining
jadallashuviga ta’sir ko‘rsatmay qolmadi. Adiblar urushning ilk kunlaridayok
insonparvarlik va ona Vatanga muhabbat ruhi bilan yo‘g‘rilgan qalb so‘zlarini e’lon
qildilar.
Urush davrida o‘zbek adabiyoti o‘z tarixiy taraqqiyot yo‘lida yangi bosqichga
ko‘tarildi. Bu davrga kelib, u keng miqyoslarga chiqdi. O‘zbek adiblarining
asarlarini tatar, ozarbayjon, qozoq, ukrain, belorus, rus va boshqa tillarga tarjima
qilish faollashdi. Bu borada N.Ivashev, S.Somova, S.Lipkin, M. Sal’e,
L.Penkovskiy, V.Lipko va boshqalar barakali mehnat qildilar. S. Ayniy, Oybek,
G‘.G‘ulom, H.Olimjon, A.Qahhor, Uyg‘un, Mirtemir, M.Shayxzodalarning salmokli
asarlari dunyoga keldi. Zamonaviy asarlar qatorida tarixiy asarlarga e’tibor
kuchaydi.
Davrga monand badiiy obrazlar tizimida o‘zgarish, yangilanish vujudga keldi.
Bu davrda Ona, Ota, Farzand, jangchi, yor, tarixiy Vatan obrazlari talqini yanada
boyidi. Urush, ayniqsa, muhabbat va sadoqat mavzulari mohiyatini chuqurlashtirdi.
Bu yangilanishlar tanqid e’tiboridan chetda qolmadi. 1943 yil dekabrida Moskvada
o‘zbek adabiyoti va san’ati kunlari bo‘lib o‘tdi. H.Olimjon, Oybek,
I.Sultonovlarning "O‘zbek xalqining adabiyoti", "O‘zbek adabiyoti", "Katta
imtihon" singari makolalarida, bir tomondan, bosib o‘tilgan yo‘lga qiskacha yakun
yasaldi, ikkinchi tomondan, o‘zbek adabiyotining urush davridagi ahvoli tahlil etildi.
Tanqid bu davrdagi badiiy asarlarga, ayniqsa, hayotga ta’sir ko‘rsatishi nuqtai
nazaridan e’tibor berishga intildi. YAna yozuvchi va shoirlarning o‘zlari munaqqid
sifatida maydonga chiqdilar. H.Olimjon, Oybek, G‘.G‘ulom, Yashin, Shayxzoda,
Uyg‘un bilan bir safda Zafar Diyor, Amin Umariy, Shuhrat, Hamid G‘ulom singari
yangi avlod vakillari ham adabiy jarayonda faol ishtirok eta boshladilar.
Urush davridagi iqtisodiy qiyinchiliklar bois matbuot va nashr ishlaridagi cheklanish
tufayli bu yillarda tanqidiy maqolalarning bosma shaklidagi ko‘rinishlari o‘rniga
adabiy tanqid og‘zaki, muhokama tarzidagi shakllar bilan to‘ldirishga intildi. Urush
davrida folklor namunalari tadqiq etilgan qator ishlar dunyoga keldi. Atokli
folklorshunos olim H. Zaripovning "O‘zbek folklorida qahramonlik va
vatanparvarlik" maqolasi bunga misol bo‘ladi. Urush davrida folklor asarlarini
o‘rganishda,
Do'stlaringiz bilan baham: | 
