O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti



Download 4,73 Mb.
Pdf ko'rish
bet143/271
Sana02.01.2022
Hajmi4,73 Mb.
#306804
1   ...   139   140   141   142   143   144   145   146   ...   271
Bog'liq
iqtisodiy talimotlar tarixi

Iqtisodiyot ko„lami 
Marshallning  ―Iqtisodiyot  tamoyillari‖  asarining  1-kitob,  1-bobi 
iqtisodiyotning keng va moslashuvchan ta‘rifi bilan boshlanadi: Siyosiy 
iqtisod  yoki  iqtisod  fani  insoniyatning  oddiy  biznesidagi  hayotini 
o‗rgatadi, u insonning yoki jamiyatning moddiy boyligi va unga erishish 
bilan bog‗liq bo‗lgan yakka hamda ijtimoiy harakatlarini tadqiq qiladi. 
Bu  ta‘rifning  qiziqarli  va  kinoyali  jihati  shuki,  unda  u  ikkita 
tushunchaga e‘tiborni qaratayapti, ya‘ni siyosiy iqtisod va iqtisod. Uning 
iqtisodiyotga  bergan  ta‘rifiga  ko‗ra  Marshall  siyosiy  iqtisod 
terminologiyasidan  kengroq  foydalanishni  afzal  ko‗rgan.  Marshallning 
bu  ikkita  terminni  bir  vaqtda  ishlatishi  uning  davridagi  bir  qancha 
metodologik  munozaralarni  aks  ettirgan.  O‗sha  vaqtda  iqtisodiyot 
atamasidan  kengroq  ma‘noga  ega  bo‗lgan  siyosiy  iqtisod  siyosat  va 
iqtisod bir-biriga bog‗liq ekanligini ko‗rsatar edi hamda iqtisod ijtimoiy 
fan  sifatida  ko‗proq  me‘yoriy  qarorlar  bilan  bog‗liq  bo‗lgan.  Ammo 
John  Neville  Keynes  Marshallning  hamkasbi  va  do‗sti  asosan  uslubiy 
muammolarga  qiziqib  1891-yilda  ―Siyosiy  iqtisodning  ko‗lami  va 
metodologiyasi‖  deb  nomlangan  asarini  nashr  etdi.  Bu  asarida  u 
iqtisodiyotning  uchta  tarmog‗ini:  ilmiy  tarmoqni  o‗z  ichiga  olgan 


191 
 
―pozitiv  iqtisod‖,  jamiyatning  qanday  maqsadlarga  erishish  kerakligi 
haqidagi  ―normativ  iqtisod‖,  ijobiy  iqtisodiyot  tarmog‗iga  tegishli 
bo‗lgan  maqsadlari  normativ  tarmoq  tomonidan  aniqlanadigan 
tarmoqlardan  yana  biri  ―Iqtisod  san‘ati‖ni  bir-biridan  aniq  ajratib 
ko‗rsatadi.  Keyns  ―pozitiv  iqtisodning  muhokamasida,  iqtisodiyot  va 
iqtisodiy  fan  siyosiy  iqtisoddan  ko‗ra  afzal,  chunki  bu  nomlar 
iqtisodiyotning  ilmiy  xarakteriga  urg‗u  beradi‖,  degan  fikri  bilan 
ma‘qullaydi.  Rikardo  va  J.S.Milldan  farqli  o‗laroq,  Marshall  ―Siyosiy 
iqtisod‖  nomidan  ko‗ra  ―Iqtisod  tamoyillari‖,  degan  nomni  tanlaydi  va 
siyosiy  iqtisod  atamasini  tushirib  qoldiradi.  Bu  biroz  ironik,  chunki 
uning  o‗zi  e‘tiborini  ilmiy  tarmog‗iga  emas,  balki  ko‗proq  iqtisod 
san‘atiga qaratgan. U ko‗proq amaliy iqtisodga qiziqib, ilmiy tomoniga 
e‘tibor  qaratmagan.  Buning  ikkita  sababi  bor.  Birinchisi,  Marshall 
o‗zining  yondashuvini  Marksning  yondashishidan  farqlantirishni 
xohlagan va ikkinchisi, u Kembrijda iqtisodni alohida fan sifatida qabul 
qilishlariga harakat qilgan. 
Berilgan  ta‘rifning  yana  bir  qiziq  jihati  uning  kengligi  va 
moslashuvchanligidadir,  ba‘zilar  buni  uning  bo‗shashganligi,  deb  ham 
aytishi  mumkin.  Ta‘rifga  asoslanib,  iqtisodiyot  qanday  qilib  siyosiy 
iqtisod,  sotsiologiya,  psixologiya,  antropologiya  va  tarixdan  farqlanishi 
mumkin?  Marshallning  bunday  keng  ta‘rifi  ehtiyotsizlikdan  yoki 
ma‘nosiz  fikrlashdan  emas,  balki  ongli  ravishda  iqtisodni  boshqa 
ijtiomiy  fanlardan  keskin  ajratib  olishga  bo‗lgan  xohishidandir. 
―Iqtisodning ko‗lami  va  metodlari‖ deb  nomlangan  S  ilovada Marshall 
har  bir  fanga  alohida  rivojlanishi  uchun  imkon  berishdan  ko‗ra  yagona 
ijtimoiy  fanni  rivojlantirishning  nisbiy  afzalligi  va  amalga  oshirish 
mumkinligi  haqida  mulohaza  qiladi.  Ijtimoiy  fanlarni  birlashtirish  fikri 
uni  qiziqtirdi  ammo  u  buyuk  Komte  va  Spencerlar  bu  ishni  bajarishga 
harakat  qilayotgan  paytlarida  muvaffaqiyatsizlikka  uchraganini  yodga 
oldi.  Boshqa  tomondan,  u  ijtimoiy  fanlarning  ixtisoslashuvi  orqali  juda 
katta  yutuqlarga  erishganliklarini  kuzatdi.  U  oxir-oqibatda  bu  masala 
ba‘zi bir aniq savollarning bo‗lmaganligi sababli hal bo‗lmayapti, degan 
qarorga keladi. 
Iqtisodiyotning  boshqa  bir  ijtimoiy  fanlar  tarmog‗iga  qaraganda 
ko‗proq  yutuqlari  bor,  chunki  u  boshqalarga  qaraganda  aniqroqdir, 
deydi.  Biroq  uning  ko‗lamini  har  qanday  kengaytirish  uning  ilmiy 
aniqligini  yo‗qotadi  va  kengaytirish  hisobiga  yo‗qotishdan  ko‗ra 
yutuqlari ko‗p bo‗ladimi, kabi savollarni shoshilib hal qilib bo‗lmaydi. 


192 
 
Marshallning  fikriga  ko‗ra  har  bir  iqtisodchi  ko‗lami  jihatidan 
iqtisodni o‗zining moyilligiga mos bo‗lgan tarzda ta‘riflab berishi kerak. 
Ba‘zi iqtisodchilar iqtisodning tor doirasida o‗zlarining eng zo‗r ishlarini 
ko‗proq  bajaradilar,  ba‘zilari  esa  keng  doirada  amalga  oshiradilar. 
Kimki,  iqtisodning  keng  doirasida,  ya‘ni  o‗zlarining  tahlilini  ijtimoiy 
fanlarning  boshqa  sohalari  hisobiga  kengaytirsalar,  ehtiyotkorlik  bilan 
ishlashlari  zarur,  deb  ogohlantiradi,  lekin  bu  bilan  ular  iqtisodga  va 
boshqa ijtimoiy fanlarga katta yutuqlar olib kelishlari mumkin, deydi.  
Marshall  o‗zining  iqtisodiyotning  ko‗lami  muhokamasida  yana  bir 
qiziq masalani, ya‘ni jamiyatning xohish-istaklari hamda uning iqtisodiy 
faoliyat  o‗rtasidagi  munosabatining  murakkabligi  masalasini  o‗rtaga 
tashladi.  Iqtisodga  iqtisodiy  faoliyat  jamiyat  xohish-istagini  qondira 
oladigan  yo‗llarni  o‗rgatadi,  deb  ta‘rif  bersa  bo‗ladimi?  Marshall  bu 
ta‘rifni  rad  etdi,  chunki  xohishlar  mustaqil  ravishda  berilgan,  iqtisodiy 
faoliyat esa unga nisbatan ikkinchi darajali, deb qabul qilinadi. Marshall 
3-kitobining  II  bobidagi  xohish  va  faoliyat  o‗rtasidagi  munosabatlar 
to‗g‗risidagi  muhokamasida  Jevons,  Menger  va  ulardan  avvalgi 
iqtisodchilar 
tomonidan 
noto‗g‗ri, 
deb 
hisoblangan 
xulosani 
to‗g‗rilashga harakat qildi.  U keng  imkon  doirasida  talab  (xohish-istak) 
va  taklif  (faoliyat)  ning  nisbiy  muhimligini  baholadi.  Uning  fikricha, 
bizning  xohishlarimiz  bizning  ichimizda  faoliyatimizdan  mustaqil 
ravishda  paydo  bo‗ladigan  narsa  emas,  balki  aksincha,  bizning  ko‗p 
xohishlarimiz  bizning  faoliyatimizning  to‗g‗ridan  to‗g‗ri  natijasidir.  Bu 
fikrni  2000-yillarga  tatbiq  etadigan  bo‗lsak,  yosh  oilaning  yangi 
avtomobilga  istagini  iqtisodiy  tahlilning  boshlangich  nuqtasi  sifatida 
qarash  xato  bo‗ladi,  chunki  bu  xohish  ularda  oilaning  jamiyatdagi 
o‗rnini  to‗g‗ri  baholashdan  kelib  chiqqan  bo‗lishi  mumkin.  Marshall 
fikriga  ko‗ra  iqtisodchilar  talabning  daslabki  o‗rganish  bosqichidan 
boshlashlari,  faoliyat  va  taklif  bilan  davom  etishlari,  talabga  qaytib 
kelishlari  taklif  etiladi.  Va  bu  ularga  xohish  va  faoliyat  o‗rtasidagi 
murakkab  o‗zaro  bog‗liqlikni  anglashga,  tushunib  yetishga  imkoniyat 
beradi.  Iqtisodiy  tahlil  jarayonida  xohishning  ustunligi  va  faoliyatning 
ustunligidan  birini  tanlashga  to‗g‗ri  kelganda  Marshall  faoliyatni 
tanlagan.  U  klassik  iqtisodiyotda  asosan,  taklif  va  taqqoslashlarni 
ta‘kidlagan, Jevons va Menger bo‗lsa talabga alohida urg‗u bergan:  
―Ko‗plab talab ilmi harakat va faoliyat ilmi sohasidan kelib chiqadi. 
Bu  ikkalasi  bir-birini  to‗ldiradi  yoki  boshqasisiz  to‗liq  bo‗lmaydi. 
Ammo  agar  birortasi  boshqasidan  ko‗ra  ko‗proq  inson  tarixini 


193 
 
tushuntirib beraman, deb da‘vo qilsa bu talab emas, balki faoliyat, ya‘ni 
taklif ilmidir‖ 
Marshallning diniy asoslangan gumanitar qarashlari uni iqtisodning 
bosh  vazifasi  qashshoqlikni  bartaraf  qilishdadir,  deb  o‗ylashga  olib 
keldi. U bu muammolarni yechishning kalitini iqtisodchilarning dalillari 
va  nazariyalarining  ichida,  deb  o‗yladi.  U  o‗zining  iqtisodiy  ta‘limotlar 
tarixini  ko‗rib  chiqishning  B  ilovasida,  klassik  nazariya  asoschisi 
Rikardoni  qattiq  tanqid  ostiga  oldi.  Rikardo  qashshoqlik  qashshoqlikni 
keltirib  chiqarishini  hisobga  olmagan,  chunki  kambag‗alda  sog‗liqqa 
erishish  va  ko‗proq  pul  ishlashga  imkon  beradigan  ish  bilan 
shug‗ullanish  uchun  yetarli  daromad  yo‗q.  Klassik  nazariyachilardan 
farqli  o‗laroq,  Marshall  butun  qalbi  bilan  ishchi  sinflar  farovonligini 
sezilarli darajada oshirishning imkoni borligiga ishonardi.  
U  iqtisod  tor  va  mavhum  fan  sifatida  rivojlanishi  yoki  ijtimoiy 
fanlar  ichida  shakllanishi  kerakmi,  degan  savollarni  muhokama  qilish; 
iste‘molchi nazariyasi talab va taklif nazariyasidan ustun turishi, kerak, 
deb o‗ylagan Me‘yoriy naflilik nazariyasi yozuvchilari savollariga javob 
berish  kabi  muhokamalarni  hal  qilishni  xohlagan.  Odatdagidek, 
Marshall bu masalalarga muvozanatli qaror qabul qilishga kamdan kam 
aniq bir pozitsiyada turgan.
29
 

Download 4,73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   139   140   141   142   143   144   145   146   ...   271




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish