Biolog 10 indd

Tayanch  so‘zlar: 
era,  davr,  arxey,  proterozoy,  paleozoy,  mezozoy,  kaynazoy.
 
Savol  va  topshiriqlar: 
1.  Yerning  yoshini  aniqlashda  qanday  mezonga  asoslanadi? 
2.  Arxey  erasida  nima  sababdan  tirik  organizmlarning  hech  qanday  qoldiqlari 
saqlanib  qolmagan?
3.  Arxey  erasidagi  aromorfozlarni  tushuntiring.
4.  Proterozoy  erasida  o‘simliklar  evolutsiyasi  qanday  kechgan?
5.  Proterozoy  erasidagi  hayvonot  dunyosi  aromorfozlarini  aytib  bering.

---

225
Mustaqil  bajarish  uchun  topshiriqlar: 
Arxey  erаsidаgi  hаyot
Iqlim shаrоiti
O‘simliklаr
Hаyvоnlаr
Proterozoy  erаsidаgi  hаyot
Iqlim shаrоiti
O‘simliklаr
Hаyvоnlаr
54-§.  PALEOZOY  ERASIDAGI  HAYOT
Paleozoy  erasi 
340  mln  yil  davom  etgan. 
Kembriy
  davrida  iqlim  mo‘tadil  bo‘lib,  o‘simlik  va  hayvonlar  dengizda 
tarqalgan.  Ularning  ba’zilari  o‘troq,  ba’zilari  suv  oqimi  bilan  harakatlangan. 
Paleozoy  erasida  hayvonot  dunyosi  xilma-xil  bo‘lgan  va  nihoyatda  tez 
rivojlanganligi  sababli,  kembriy  davridayoq,  hayvonlarning  barcha  tiplari 
mavjud  bo‘lgan.  Ikki  pallali,  qorinoyoqli,  boshoyoqli  molluskalar,  halqali 
chuvalchanglar,  trilobitlar  keng  tarqalgan  va  faol  harakatlangan.  Umurtqali 
hayvonlarning  dastlabki  vakillari  –  qalqondor  baliqlar  paydo  bo‘lgan,  ularda 
jag‘ bo‘lmagan. Qalqondorlar hozirgi davrda yashayotgan to‘garakog‘izlilar – 
minogalar  va  miksinalarning  olis  ajdodi  hisoblanadi.
Ordovik
 davrida dengizlar sathi ortib, unda yashil, qo‘ng‘ir, qizil suvo‘tlari, 
boshoyoqli,  qorinoyoqli  molluskalarning  xilma-xilligi  ortdi.  Korall  rifl arining 
hosil bo‘lishi avj oldi. Bulutlar hamda ba’zi ikki pallali molluskalarning turli-
tumanligi  kamaydi.
Silur
  davrida  tog‘  hosil  bo‘lish  jarayonlari  kuchayib,  quruqlik  sathi 
ortdi.  Iqlim  nisbatan  quruq  bo‘lgan.  Qirg‘oq  yaqinidagi  suvlarda  tarqalgan 
ko‘p  hujayrali  yashil  suvo‘tlarining  ba’zilari  yashash  uchun  kurash,  tabiiy 
tanlanish  tufayli  quruqlikka  chiqishga  muvaff aq  bo‘lgan.  Tuproq  dastlabki 
quruqlikdagi  o‘simliklar  psilofi tlarning  tarqalishiga  imkon  bergan.  Tuproqda 
organik  birikmalarning  to‘planishi  keyinchalik  zamburug‘lar  paydo  bo‘lishi 
uchun  imkon  yaratgan.  Boshoyoqli  molluskalar  nihoyatda  ko‘paygan.  Silur 
davrida atmosfera havosi bilan nafas oladigan dastlabki quruqlikda yashovchi 
bo‘g‘imoyoqlilar paydo bo‘lgan. Markaziy Osiyoda kuchli vulqonli jarayonlar 
ro‘y  bergan.  Iqlim  iliq  bo‘lgan.  Zarafshon  tog‘  tizmalarida  kovakichli 
hayvonlar  bilan  past  bo‘yli  psilofi tlarning  toshga  tushgan  tasviri  topilgan.

---

226
Devon
  davrida  dengizlar  sathi  kamayib,  quruqlik  ortishi  yanada  davom 
etgan.  Iqlim  mo‘tadil  bo‘lgan.  Quruqlikning  ko‘pgina  qismi  dasht,  yarim 
dashtga  aylangan.  Dengizlarda  tog‘ayli  baliqlar  rivojlanib,  «qalqondor» 
baliqlarning  yashash  uchun  kurashda  kamaya  borishi  ro‘y  bergan.  So‘ngra 
suyakli  baliqlar  kelib  chiqqan.  Sayoz  havzalarda  ikki  yoqlama  nafas  oluvchi 
baliqlar,  panjaqanotli  baliqlar  rivojlangan.  Bu  davrda  baland  bo‘lib  o‘suvchi 
qirqquloqlar,  qirqbo‘g‘imlar,  plaunlardan  dastlabki  o‘rmonlar  hosil  bo‘lgan. 
Bo‘g‘imoyoqli  hayvonlarning  ayrim  guruhlaridan  ko‘poyoqlar  va  dastlabki 
hasharotlar  rivojlangan.
Devon davrining o‘rtalariga kelib suv hamda quruqlikda yashovchilarning 
dastlabki  turlari  vujudga  kelgan.
Toshko‘mir
  davrida  iqlim  nam,  havoda  karbonat  angidrid  ko‘p  bo‘lgan. 
Quruqlikdagi  pasttekisliklarda  botqoqli  yerlar  ko‘p  uchragan.  Ulardan 
balandligi  40  m  ga  yetadigan  qirqquloqlar,  qirqbo‘g‘imlar,  plaunlar  o‘sgan. 
Bulardan  tashqari  ochiq  urug‘li  o‘simliklar  paydo  bo‘lgan.  Daraxtsimon 
o‘simliklarning  yoppasiga  halok  bo‘lishi  o‘sha  joylarda  keyinchalik  ko‘mir 
qatlami  hosil  bo‘lishiga  olib  kelgan.  Suv  hamda  quruqlikda  yashovchilarning 
dastlabki  vakillari  hisoblangan  stegotsefallar  nihoyatda  ko‘p  va  xilma-xil 
bo‘lgan.  Uchuvchi  hasharot  –  suvaraklar,  ninachilar  rivojlangan.
Perm 
davrining boshlariga kelib iqlim birmuncha quruq va sovuq bo‘lgan. 
Bunday  sharoitda  suvda  hamda  quruqlikda  yashovchilarning  anchagina 
qismi  qirilib  ketgan.  Yashash  uchun  kurash,  tabiiy  tanlanish  suvda  hamda 
quruqlikda  yashovchilarning  ma’lum  guruhining  o‘zgarishiga  sabab  bo‘lgan. 
Keyin  ulardan  sudralib  yuruvchilar  sinfi ning  vakillari  kelib  chiqqan.