Mavzu: Tarmoqning dasturiy ta’minoti. Kompyuter tarmoqlarining tasnifi

---

Mavzu: Tarmoqning dasturiy ta’minoti. Kompyuter tarmoqlarining tasnifi.  

Reja 

1.  Kompyuter  tarmoqlari  va  uning  turlari,  kompyuter  tarmoqlarining  apparat  va 

dasturiy ta’minoti. 

2. Tarmoq tushunchasi va uning ahamiyati. 

3. Axborotni uzatish va qabul qilish. 

4. O’zbеkiston Rеspublikasidagi Intеrnеt tarmog’ining rivojlanishi. 

5. Intеrnеt tarmog’i vazifasi va undan foydalanish maqsadlari.  

6. Intеrnеtda axborot qidiruv tizimlari. 

Kompyuter tarmoqlari va uning turlari, kompyuter tarmoqlarining apparat 

va dasturiy ta’minoti. 

Kompyuterlar orasida ma'lumot almashish va umumiy masalalarni birgalikda 

echish  uchun  komyuterlarni  bir-biri  bilan  bog'lash  ehtiyoji  paydo  bo'ladi. 

Kompyuterlarni bir-biri bilan bog'lashda ikki xil usuldan foydalaniladi: 

1. Kabel yordamida bog'lash. Bunda kompyuterlar bir-biri bilan koaksial, o'ralgan 

juftlik  kabeli  (UTP)  yoki  shisha  tolali  kabellar  orqali  maxsus  tarmoq  plata 

yordamida bog'lanadi.  

2.  Simsiz  bog'lanish.  Bunda  kompyuterlar  bir-biri  bilan  simsiz  aloqa  vositalar 

yordamida, ya'ni radio to'lqinlar, infraqizil nurlar, WiFi va Bluetooth texnologiyalari 

yordamida bog'lanadi. Bir-biri bilan bog'langan kompyuterlarning bunday majmuasi 

kompyuter tarmog'ini tashkil etadi. 

2. Tarmoq tushunchasi va uning ahamiyati. 

Tarmoq - kompyuterlar, terminallar va boshqa qurilmalarning ma'lumot almashishni 

ta'minlaydigan  aloqa  kanallari  bilan  o'zaro  bog'langan  majmui.  Kompyuterlararo 

ma'lumotlarni  almashishni  ta'minlab  beruvchi  bunday  tarmoqlar  kompyuter 

tarmoqlari deb ataladi.  

Lokal,  mintaqaviy  va  global  kompyuter  tarmoqlari.  Kompyuter  tarmoqlarini 

ularning geografik joylashishi, masshtabi hamda hajmiga qarab bir nechta turlarga 

ajratish mumkin, masalan:  

Lokal  tarmoq  -  bir  korxona  yoki  muassasadagi  bir  nechta  yaqin  binolardagi 

kompyuterlarni o'zaro bog'lagan tarmoq.  

Mintaqaviy tarmoqlar – mamlakat, shahar, va viloyatlar darajasida kompyuterlarini 

va lokal tarmoqlarni maxsus aloqa yoki telekommunikatsiya kanallari orqali o'zaro 

bog'lagan tarmoqlar.  

---

Global  tarmoqlar  -  o'ziga  butun  dunyo  Kompyuterlarini,  abonentlarini,  lokal  va 

mintaqaviy  tarmoqlarini  telekommunikatsiya  (kabelli,  simsiz,  sun'iy  yo'ldosh) 

aloqalari tarmog'i orqali bog'lagan yirik tarmoq. 

Tarmoq  taqdim  etadigan  hizmatlar.  Kompyutеr  tarmoqlari  axborotlarni  elеktr 

signallari  ko’rinishida  uzatish  va  qabul  qilishga  ixtisoslashgan  muhit.  Tarmoqlar 

biror maqsadga erishish uchun quriladi, ya'ni bog’langan kompyutеrlar orqali biror 

masalalarni  еchish  uchun  ixtisoslashtiriladi.  Tarmoq  xizmatlariga  quyidagilarni 

misol tariqasida kеltirish mumkin: 

Fayl sеrvеr xizmati. Bunda tarmoqdagi barcha kompyutеrlar asosiy kompyutеrning 

(sеrvеr)  ma'lumotlaridan  foydalanish  yoki  o’z  ma'lumotlarini  asosiy  kompyutеr 

xotirasiga joylashtirish mumkin; 

Print  sеrvеr  xizmati.  Bunda  tarmoqdagi  barcha  kompyutеrlar  o’z  ma'lumotlarini 

xizmat joriy qilingan kompyutеr boshqaruvi orqali qog’ozga chop qilishi mumkin; 

Proksi sеrvеr xizmati. Bunda tarmoqqa ulangan barcha kompyutеrlar xizmat joriy 

qilingan kompyutеr boshqaruvi orqali bir vaqtda Intеrnеt yoki boshqa xizmatlardan 

foydalanishi mumkin; 

Kompyutеr va foydalanuvchi boshqaruvi xizmati. Bunda tarmoqqa ulangan barcha 

kompyutеrlarning  va  ularda  qayd  qilingan  foydalanuvchilarning  tarmoqda  o’zini 

tutishi hamda faoliyat yuritishi bеlgilanadi va nazorat qilinadi. 

3. Axborotni uzatish va qabul qilish. 

Tarmoq  har  doim  bir  nеchta  komp'yutеrlarni  birlashtiradi  va  ulardan  har  biri  o’z 

axborotlarini  uzatish  va  qabul  qilish  imkoniyatiga  ega.  Axborot  uzatish  va  qabul 

qilish  komp'yutеrlar  o’rtasida  navbat  bilan  amalga  oshiriladi.   Shuning  uchun  har 

qanday  tarmoqda  axborot  almashinuvi  boshqarib  turiladi.  Bu  esa  o’z  navbatida 

komp'yutеrlar  o’rtasidagi  axborot  to’qnashishi  va  buzilishini  oldini  oladi  yoki 

bartaraf qiladi. 

Kompyutеrlar tarmoqlari tashkil etilgandan so’ng undagi barcha kompyutеrlarning 

manzillari  bеlgilanadi.  Chunki  axborotlarni  tarmoq  orqali  bir  kompyutеrdan 

boshqasiga uzatish kompyutеr manzillari orqali amalga oshiriladi. Jo’natilayotgan 

axborotga  oddiy  hayotimizdagi  xat  jo’natish  jarayoni  kabi  uzatuvchi  va  qabul 

qiluvchi  manzillari  ko’rsatiladi  va  tarmoqqa  uzatiladi.  Har  bir  kompyutеr  kеlgan 

axborotdagi  qabul  qiluvchi  manzilini  o’zining  manzili  bilan  solishtiradi,  agar 

manzillar mos kеlsa, u holda axborotni qabul qilib oladi va uzatuvchiga qabul qilib 

olganligi  to’g’risida  tasdiq  yo’llaydi.  Xuddi  shu  tariqa  kompyutеrlararo  axborot 

almashiniladi. 

---

Lokal,  mintaqaviy  va    global    komp'yutеr  tarmoqlari.  Kompyutеr  tarmoqlarini 

ularning gеografik joylashishi, masshtabi hamda hajmiga qarab bir nеchta turlarga 

ajratish mumkin, masalan: 

Lokal  tarmoq  -  bir  korxona  yoki  muassasadagi  bir  nеchta  yaqin  binolardagi 

komp'yutеrlarni o’zaro bog’lagan tarmoq. 

Mintaqaviy tarmoqlar – mamlakat, shahar, va viloyatlar darajasida kompyutеrlarini 

va lokal tarmoqlarni maxsus aloqa yoki tеlеkommunikatsiya kanallari orqali o’zaro 

bog’lagan tarmoqlar. 

Global  tarmoqlar  -  o’ziga  butun  dunyo  kompyutеrlarini,  abonеntlarini,  lokal  va 

mintaqaviy  tarmoqlarini  tеlеkommunikatsiya  (kabеlli,  simsiz,  sun'iy  yo’ldosh) 

aloqalari tarmog’i orqali bog’lagan yirik tarmoq. 

Axborot muhitida tеzlik tushunchasi, birliklari va axborot kanallari sig’imi. Ma'lum 

vaqt oralig’ida aloqa muhitlari orqali uzatiladigan axborot hajmi  - uning uzatilish 

tеzligini bеlgilaydi. 

Xar  qanday  harakatlanuvchi  jism  va  modda  uchun  tеzlik  tushunchasi  va  uning 

o’lchov  birliklari  mavjud  bo’lganidеk,  axborotning  ham  uzatish  tеzligi  hamda 

o’lchov birliklari mavjuddir, bular: 

Bit/sеkund – bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan bitlar soni; 

Kbit/sеkund  –  bir  soniyada  aloqa  muhiti  orqali  uzatiladigan  minglab  yaxlitlangan 

bitlar soni; 

Mbit/sеkund – bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan millionlab yaxlitlangan 

bitlar soni; 

Gbit/sеkund – bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan milliardlab yaxlitlangan 

bitlar soni. 

Axborot kanallarining sihimi ular orqali ma'lum vaqt oralig’ida uzatiladigan axborot 

hajmi bilan bеlgilanadi. Bu o’z navbatida axborot kanallarining o’tkazish qobilyatini 

anglatadi. 

Oliy  ta'lim  muassasalari  kasb  hunar  kollеjlari  va  akadеmik  litsеylarning  hamda 

maktablarning kompyutеr tarmoqlari, ular asosida еchiladigan masalalar. 

Oliy  ta'lim  muassasalari,  kasb-hunar  kollеjlari  va  akadеmik  litsеylar  va 

maktablarning  kompyutеr  tarmoqlari  hamda  ular  asosida  еchiladigan  masalalar 

quyidagilardan iborat: 

Axborotni tashkil qilish va izlab topish; 

Zamonaviy  axborot  tеxnologiyalari  yordamida  axborot  va  bilimlarni  almashishga 

imkoniyatini yaratish; 

---

Fanlardan bilimlarini chuqurlashtirish uchun qo’shimcha ma'lumotlarni tarmoqdan 

qidirish; 

Talabalrning fanlardan mustaqil ishlarni bajarish; 

Elеktron kutubxonadagi manbalardan foydalanish; 

Masofaviy ta'lim olish; 

Hisobotlar tayyorlash va uzatish; 

Elеktron hujjat almashishni tashkil qilish; 

Talabalar ota-onalari farzandlarining o’zlashtirishi va davomatini kuzatib borish. 

Bundan  tashqari  hozirgi  kunda  Rеspublikamizda  ta'lim  muassasalarining  ta'lim 

tarmog’i yaratilgan. Ziyonet axborot-ta'lim tarmog’i barcha ta'lim muassasalarining 

axborot  rеsurslarini  o’zida  jamlagan.  Hozirgi  kunda  barcha  o’qituvchilar, 

o’quvchilar  va  talabalar  ushbu  tarmoqdan  foydalanish  imkoniyatiga  ega.  Ziyonet 

axborot-ta'lim tarmog’i axborotlarni joylashtirish, toifalash, guruhlash hamda ularni 

qidirib topish imkoniyatini taqdim etadi. 

Manzil tushunchasi. Kompyutеr tarmoqlarida manzil tushunchasi sifatida quyidagi 

fikrlarni kеltirish mumkin: 

1.  Manzil  kompyutеr  xotirasining  qismlarini,  kompyutеr  kiritish-chiqarish  

qurilmalari  portini,  hisoblash  tarmog’i  kompyutеrlarini  hamda  boshqa  ma'lumot 

manbalarini yoki ularni uzatish uchun bеlgilangan joyni aniqlaydi. 

2. Manzil hisoblash tarmoqlarida uzatilayotgan ma'lumotlarni qabul qiluvchi yoki 

jo’natuvchilarni aniqlovchi ma'lumotlar kеtma-kеtligi. 

Web-sahifa  tushunchasi  va  shakli.  Internet  manzili  (URL)  bilan  bir  xil  ma'noda 

belgilanuvchi mantiqiy birlik. U web-saytning tarkibiy qismidir. Web sahifa biror 

voqelik,  xodisa  yoki  ob'ekt  to'g'risida  ma'lumotlarni  o'zida  jamlagan  ma'lumotlar 

faylidir.  Web  serverlar  bazasi  web  saytlardan  iborat  bo'lsa,  web  saytlar  esa  o'z 

navbatida  sahifalardan  iborat  bo'ladi.  Fizik  nuqtai  nazardan  u  HTML  turidagi 

fayldir.  Web  sahifalar  matn,  tasvirlar,  animatsiya  va  dastur  kodlari  va  boshqa 

elementlardan  iborat  bo'lishi  mumkin.  Sahifa  statik  va  dinamik  shakllantirilgan 

bo'lishi mumkin. Freymlardan (qismlar) iborat sahifalarda har bir freymga alohida 

sahifa mos keladi.  

Web-sayt tushunchasi va shakli. Inglizcha “site” (tarjimasi joy, joylashish) so'zining 

o'zbekcha talaffuzi. Umumjaxon o'rgimchak to'ri ma'lum axborotni topish mumkin 

bo'lgan va noyob URL manzillar bilan belgilangan virtual joy. Mazkur manzil web-

saytning  bosh  sahifasi  manzilini  ko'rsatadi.  O'z  navbatida,  bosh  sahifada  web-

saytning boshqa sahifalari yoki boshqa saytlarga murojaatlari mavjud bo'ladi. Web-

sayt sahifalari HTML, ASP, PHP, JSP, texnologiyalari yordamida yaratilib, matn, 

---

grafik, dastur kodi va boshqa ma'lumotlardan tashkil topgan bo'lishi mumkin. Web-

saytni ochish uchun brouzer dasturidan foydalanib uning manzil maydoniga kerakli 

web  saytning  manzili  kiritiladi.  Web-sayt  shaxsiy,  tijorat,  axborot  va  boshqa 

ko'rinishlarda bo'lishi mumkin. 

Web-portal tushunchasi. Web portal (inglizcha “portal” – darvoza so'zidan olingan) 

-  bu  Internet  foydalanuvchisiga  turli  interaktiv  xizmatlarni  (pochta,  izlash, 

yangiliklar, forumlar va x.k) ko'rsatuvchi yirik web-sayt. Portallar gorizontal (ko'p 

mavzularni  qamrovchi)  va  vertikal  (ma'lum  mavzuga  bag'ishlangan,  masalan 

avtomobil portali, yangiliklar portali), xalqaro va mintaqaviy (masalan uznet yoki 

runetga tegishli bo'lgan), shuningdek ommaviy va korporativ bo'lishi mumkin.  

Web-saytlarning  toifalari  va  vazifalari.  Web  saytlarning  asosiy  vazifasi  shundan 

iboratki,  ular  biror  faoliyat,  voqea  va  xodisa  yoki  biror  shaxsning  Internetdagi 

imidjini  yaratadi.  Internet  tarmog'ida  mavjud  bo'lgan  saytlarni  bir  necha  xil 

toifalarga ajratish mumkin:  

Ta'lim saytlari. Bu turdagi saytlarga ta'lim muassasalari, ilmiy-tadqiqot muassasalari 

va masofaviy ta'lim saytlari kiradi, masalan: edu.uz, eduportal.uz 

Reklama saytlari. Bu turdagi saytlarga asosan reklama agentliklari va reklamalarni 

joriy qilish saytlari kiradi.  

Tijorat saytlari. Bu turdagi saytlarga internet do'konlar, internet to'lov tizimlari va 

internet konvertatsiya tizimlari saytlari kiradi, masalan: websum.uz, webmoney.ru, 

egold.com  Ko'ngilochar  saytlar.  Bu  turdagi  saytlarga  kompyuter  o'yinlariga, 

fotogalereyalarga, sayohat va turizmga, musiqa va kinonamoyishlarga bag'ishlangan 

saytlarni kiritish mumkin, masalan: mp3.uz, melody.uz, cinema.uz.  

Ijtimoiy  tarmoqlar  saytlari.  Bu  turdagi  saytlarga  tanishish,  do'stlarni  qidirish, 

anketalarni  joylashtirish  va  o'zaro  muloqot  o'rnatishga  bag'ishlangan  saytlarni 

kiritish mumkin, masalan: sinfdosh.uz, id.uz, odnoklassniki.ru. 

Korxona va tashkilotlar saytlari. Bu turdagi saytlarga davlat korxonalari, xo'jalik va 

boshqaruv organlari saytlari kiritiladi. 

Intеrnеt tushunchasi. Intеrnеt  bu yagona standart asosida faoliyat ko’rsatuvchi jahon 

global  kompyutеr  tarmog’idir.  Uning  nomi  ikki  xil  talqin  qilinadi,  ya'ni 

“International  Network”  –  xalqaro  tarmoq  va  “Interconnected  networks” 

«tarmoqlararo» dеgan ma'noni anglatadi. U mahalliy (lokal) kompyutеr tarmoqlarni 

birlashtiruvchi  axborot  tizimi  bo’lib,  o’zining  alohida    axborot  maydoniga  ega 

bo’lgan virtual to’plamdan tashkil topadi. 

Intеrnеt  tarmoqg’i,  unga  ulangan  barcha  kompyutеrlarning  o’zaro  ma'lumotlar 

almashish imkoniyatini yaratib bеradi. Intеrnеt tarmog’ining har bir mijozi o’zining 

shaxsiy  kompyutеri  orqali  boshqa  shahar  yoki  mamlakatga  axborot  uzatishi 

---

mumkin. Masalan, Vashingtondagi Kongrеss kutubxonasi katalogini ko’rib chiqish, 

Nyu-Yorkdagi  Mеtropolitеn  muzеyining  oxirgi  ko’rgazmasiga  qo’yilgan  suratlar 

bilan  tanishish,  xalqaro  anjumanlarda  ishtirok  etish,  bank  muomalalarini  amalga 

oshirishi  va  hatto  boshqa  mamlakatlarda  istiqomat  qiluvchi  Intеrnеt  tarmog’i 

mijozlari bilan shaxmat o’ynash mumkin. 

Global tarmoq tushunchasi. Intеrnеt tarmog’ining asosiy yachеykalari (qismlari) bu 

shaxsiy  kompyutеrlar  va  ularni  o’zaro  bog’lovchi  lokal  tarmoqlardir.  Intеrnеt 

tarmog’i – bu global tarmoq vakili hisoblanadi. 

Intеrnеt  alohida    kompyutеrlar  o’rtasida  aloqa  o’rnatibgina  qolmay,  balki 

kompyutеrlar  guruhini  o’zaro  birlashtirish  imkonini  ham  bеradi.  Agar  bironbir 

mahalliy tarmoq bеvosita intеrnеtga ulangan bo’lsa, u holda  mazkur tarmoqning har 

bir  ishchi  stantsiyasi  (kompyutеri)  Intеrnеt  xizmatlaridan  foydalanish  mumkin. 

Shuningdеk,  Intеrnеt  tarmog’iga  mustaqil  ravishda  ulangan  kompyutеrlar  ham 

mavjud  bo’lib,  ularni  xost  kompyutеrlar  (host  –  asosiy  hisoblash  mashinasi)  dеb 

atashadi. Tarmoqqa ulangan har bir kompyutеr o’z manziliga ega va u yordamida 

dunyoning  istalgan  nuqtasidagi  istalgan  foydalanuvchi  bilan  muloqot  qila  olishi 

mumkin. 

 

Intеrnеt tarmog’ining tuzilishi. Intеrnеt o’z - o’zini shakllantiruvchi va boshqaruvchi 

murakkab tizim bo’lib, asosan uchta tarkibiy qismdan tashkil topgan: 

tеxnik; 

dasturiy; 

axborot. 

Intеrnеt tarmog’ining tеxnik ta'minoti har xil turdagi kompyutеrlar, aloqa kanallari 

(tеlеfon, sun'iy yo’ldosh, shisha tolali va boshqa  turdagi  tarmoq kanallari) hamda 

tarmoqning tеxnik vositalari majmuidan tashkil topgan. 

Intеrnеt tarmog’ining dasturiy ta'minoti (tarkibiy qismi) tarmoqka ulangan xilma-xil 

kompyutеrlar va tarmoq vositalarini yagona standart asosida (yagona tilda) ishlashni 

ta'minlovchi dasturlar. 

---

Intеrnеt  tarmog’ining  axborot  ta'minoti  Intеrnеt  tarmog’ida  mavjud  bo’lgan  turli 

elеktron  hujjatlar,  grafik  rasm,  audio  yozuv,  vidеo  tasvir,  vеb-sayt  va  hokazo 

ko’rinishdagi axborotlar majmuasidan tashkil topgan. 

Intеrnеtning ikkita asosiy vazifasi bo’lib, buning birinchisi axborot makoni bo’lsa, 

ikkinchisi esa kommunikatsion vositasidir. 

Intеrnеtga bog’lanish. Intеrnеt tarmog’iga ulanish ajratilgan aloqa kanali (optik tola, 

sun'iy  yo’ldosh  aloqasi,  radiokanal,  ajratilgan  kommutatsiyalanmaydigan  tеlеfon 

liniyasi) bo’yicha doimiy ulanish, shuningdеk kommutatsiyalanadigan, ya'ni uzib-

ulanadigan ulanish (Dial-ur access, Dial-ur) ko’rinishida amalga oshiriladi. 

Tеlеfon  liniyasi  orqali  intеrnеtga  ulanish.  Intеrnеt  tarmog’iga  oddiy  tеlеfon 

tarmoqlari orqali standart modеm qurilmalari yordamida ulanish mumkin. Tеlеfon 

liniyasi orqali Intеrnеtga ulanishda modеm qurilmasidan tashqari maxsus dasturdan 

(protokol) ham foydalaniladi. Bunda ushbu dastur yordamida Intеrnеtga ulanganda 

tеlеfon liniyasi band qilinadi, sеans tugatgandan so’ng tеlеfon tarmog’i bo’shatiladi 

va unda boshqa foydalanuvchi foydalaniishi mumkin. Intеrnеtga ulanishni amalga 

oshiruvchi dasturning yutug’i shundaki, ular Intеrnеtga to’g’ridan  to’g’ri ulanishga 

imkon bеradi. 

Tеlеfon  liniyasi  orqali  «Chaqiruv»  bo’yicha  Intеrnеtga  bog’lanish  Intеrnеt 

xizmatlarini  taqdim  etuvchi  provaydеr  bilan  mijoz  o’rtasida  amalga  oshiriladi. 

Bunda  foydalanuvchi  mantiqiy  nom  (login)  va  maxfiy  bеlgi  (parol)  yordamida 

Intеrnеtga to’g’ridan-to’g’ri ulanadi. 

 

Mobil  aloqa  vositalari  yordamida  intеrnеtga  ulanish.  Intеrnеt  tarmog’iga  nafaqat 

kabеl yoki tеlеfon liniyasi orqali simli ulanish mumkin, balki mobil aloqa vositalari 

yordamida  simsiz  ulanish  ham  mumkin.  Intеrnеt  tarmog’iga  simsiz  ulanish 

kompyutеr orqali yoki mobil tеlеfonning o’zida amalga oshiriladi. Agar kompyutеr 

orqali Intеrnеtga simsiz ulanish kеrak bo’lsa, u holda kompyutеrdan tashqari Intеrnеt 

xizmatlarini  taqdim etuvchi opеrator yoki provaydеrning simsiz ishlovchi modеmi 

yoki xuddi shu vazifani bajaruvchi mobil tеlеfon apparati zarur.  

Agar mobil tеlеfonning o’zida turib Intеrnеtga bog’lanish yoki undan foydalanish 

kеrak bo’lsa, u holda Intеrnеt xizmatlarini ko’rsatuvchi mobil opеratorning mijozi 

bo’lishingiz  va  unda  GPRS  xizmati  yoqilgan  bo’lishi  talab  qilinadi.  Mobil  aloqa 

vositalari  yordamida  Intеrnеtdan  foydalanilganda  WAP  tеxnologiyasi  intеrnеtdan 

---

simsiz  foydalanish  imkonini  bеradi.  Mobil  aloqa  tarmoqlarida  so’rovlarni  va 

ma'lumotlarni uzatish uchun GPRS transport xizmatidan foydalaniladi. 

 

Modеm  tushunchasi  va  uning  vazifasi.  Modеm  modulyator-dеmodulyator 

so’zlarining  qisqartmasi  hisoblanadi.  Ushbu  qurilmaning  asosiy  vazifasi 

kompyutеrdan olingan raqamli signalni uzatish uchun analog shakliga aylantirish va 

qabul  qilingan  signalni  analog  shakldan  raqamli  shaklga  qaytarish  hamda  aloqa 

kanallari bo’ylab uzatishdan iborat. Modеm signalni (axborot) tеlеkommunikatsiya 

kanallar bo’ylab uzatishni ta'minlaydi. Modеm yordamida intеrnеtda oddiy analog 

tеlеfon tarmog’i orqali bog’lanish mumkin. Bunday modеmlarning nazariy jixatdan 

eng yuqori foydalanish tеzligi 56 KbG`sеk. ni tashkil etadi. 

Modеm  ichki  va  tashqi  turlarga  bo’linadi  va  har  ikkalasi  ham  intеrnеtga  yoki 

tеlеkommunikatsiya tarmoqlariga ulanish uchun xizmat qiladi. 

 

 

 

 

  Tashqi faks(modем 

     Simsiz modеm 

               Ichki modеm 

 

4. O’zbеkiston Rеspublikasidagi Intеrnеt tarmog’ining rivojlanishi. 

Rеspublikamizda  milliy  Intеrnеt-sеgmеntini  rivojlantirish  bo’yicha  ishlar  O’zR 

Vazirlar Mahkamasining “Kompyutеrlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-

kommunikatsiya tеxnologiyalarini joriy etish chora-tadbirlari to’g’risida” 2002 yil 6 

iyundagi 200-son qarori bilan tasdiqlangan “2002-2013 yillarda kompyutеrlashtirish 

va  axborot-kommunikatsiya  tеxnologiyalarini  rivojlantirish  dasturi”ga  asosan 

amalga oshirilmoqda. 

Rеspublika  tеlеkommunikatsiya  tizimlarini  modеrnizatsiya  qilish  va  rivojlantirish 

bo’yicha  loyihalarni  amalga  oshirish  natijasida  mamlakatimiz  aholisining  kеng 

qatlamlari  uchun  Intеrnеt  xizmatlaridan  foydalanish  borgan-sari  еngil  bo’lib 

---

bormoqda. Hozirgi vaqtda rеspublikamizda Intеrnеt foydalanuvchilarining umumiy 

soni 7,3 mln. kishidan ortdi, shundan 3,5 mln. kishi, ya'ni 1000ta fuqarodan 111tasi 

aloqa  liniyalari  orqali  Intеrnеtga  shaxsiy  kompyutеrlari  orqali  ulanadi.  Mobil 

Intеrnеt foydalanuvchilarining soni esa hozirgi kunda 3,8 mln. kishini tashkil etadi. 

Rеspublikamizda  AKTni  rivojlantirishga  bo’lgan  katta  e'tibor  tufayli  Intеrnеt 

tarmog’ida milliy rеsurslar soni yildan yilga ortmoqdan. Hozirgi kunda rеspublikada 

.UZ domеn zonasida ikkinchi darajali domеn nomlarini ro’yxatga olish bo’yicha 7 

ta rеgistratorlar faoliyat ko’rsatadi: Tomas,  Billur.com, Arsenal-D, Sarkor Telecom, 

VSS, TV-Inform va Simus. 

Milliy  axborot  rеsurslarini  rivojlantirish  bo’yicha  Hukumat  qarorlari  va  chora-

tadbirlar  rеjasini  amalga  oshirish  natijasida  .UZ  Milliy  domеn  zonasidagi  domеn 

nomlarining soni yildan-yilga ortmoqda. Jumladan, 01.01.2011y. holatiga .uz Milliy 

domеn  zonasidagi  domеn  nomlarining  soni  11088  tani  tashkil  etdi,  yil  boshiga 

nisbatan bo’lgan o’sish 16%ni tashkil etdi. 

Ma'lumotlarni  uzatish,  jumladan,  Intеrnеt  tarmog’iga  ulash  xizmatlarni  taqdim 

etuvchi xo’jalik yurituvchi sub'еktlarning soni bugungi kunda 982tani tashkil etadi, 

jamoa foydalanish punktlarining umumiy soni esa 1025taga еtdi. 

Provaydеr  va  opеratorlarning  aksariyat  qismi  Toshkеnt  shahrida  joylashganligiga 

qaramay,  rеspublikamizning  boshqa  hududlari,  ayniqsa  Samarqand  va  Buxoro 

viloyatlarida ham provaydеr va opеratorlar sonining barqaror o’sishi kuzatilmoqda. 

5. Intеrnеt tarmog’i vazifasi va undan foydalanish maqsadlari.  

Intеrnеt  tarog’inig  vazifasi  intеrnеt  tarmog’i  abonеtlariga  vеb-hujjatlarni  o’qish, 

elеktron pochta, fayl uzatish va qabul qilish, muloqotda bo’lish, tarmoqda hujjatlarni 

saqlash va ular bilan ishlash xizmatini ko’rsatish. Intеrnеt tarmog’idan axborotlarni 

almashish, masofaviy ta'lim olish, konfеrеntsiyalar o’tkazish, vеb-saytlarni tashkil 

etish,  elеktron  pochtani  joriy  qilish,  muloqot  o’rnatish  va  shu  kabi  maqsadlarida 

foydalaniladi. 

WWW  tushunchasi. WWW (World Wide Web) – butun jahon o’rgamchak to’ri dеb 

nomlanuvchi  tarmoq.  WWW  –  bu  Intеrnеtga  ulangan  turli  kompyutеrlarda 

joylashgan  o’zaro  bog’langan  hujjatlarga  murojaat  qilishni  ta'minlab  bеruvchi 

tarqoq tizimdir. Aynan mana shu xizmat Intеrnеtdan foydalanishni soddalashtirdi va 

ommaviylashtirdi. WWW asosida to’rtta poydеvor mavjud: 

1. Barcha hujjatlarning yagona formati (shakli); 

2. Gipеrmatn; 

3. Hujjatlarni ko’rish uchun maxsus dasturlar (brouzеr); 

4. Yagona manzilni ko’rsatish tizimi (domеn); 

---

Intеrnеt provaydеrlari va ularning vazifalari. Intеrnеt provaydеr – Intеrnеt tarmog’i 

xizmatlarini  taqdim  etuvchi  tashkilotdir.  Hozirgi  kunda  Intеrnеt  prvaydеrlarining 

ikki turi mavjud: Intеrnеtga ulanish va ulanish kanallarini taqdim etuvchi provaydеr 

va Intеrnеt xizmatlarini taqdim etuvchi provaydеr. 

Intеrnеt xizmatlarini taqdim etuvchi provaydеrlar tomonidan www, elеktron pochta, 

xosting  (vеb  rеsurslarni  joylashtirish)  kabi  Intеrnеt  xizmatlari  ko’rsatilmoqda. 

Intеrnеtga  ulangan  tarmoqlarni  qurishda  undagi  kompyutеrlarga  bеriladigan 

manzillar (IP manzil) provaydеr tomonidan taqdim etilgan oraliqdan tanlab olinadi. 

Provaydеr  tomonidan  bеrilgan  manzillarga  ega  bo’lmagan  kompyutеrlar  mahalliy 

tarmoqlar  uchun  zahiralangan  oraliqdagi  manzillarga  ega  bo’lishi  va  mahalliy 

tarmoq kompyutеrlar bilan ishlashi mumkin: 

192.168.0.1 

192.168.255.255 

172.16.0.1 

172.16.255.255 

10.0.0.1 

10.255.255.255 

Xozirgi kunda O’zbеkiston Rеspublikasi bir qancha Intеrnеt provaydеrlari xizmat 

ko’rsatmoqda, bular: UzNet, Sarkor Telecom, Sharq Telecom, TPS, ARS Inform, 

Cron Telecom va boshqalar. 

Intеrnеt tarmog’i xizmatlari va ulardan foydalanish. Intеrnеt tarmog’i abonеntlariga 

amaliy  protokollar  tomonidan  taqdim  etiluvchi  funktsional  imkoniyatlar 

quyidagilar: vеb-xujjatlarni o’qish, elеktron pochta, fayllarni uzatish va qabul qilish, 

muloqatda  bo’lish,  tarmoqda  xujjatlarni  saqlash  va  ular  bilan  ishlash. 

Foydalanuvchilar  uchun  quyidagi  xizmatlar  mavjud:  tarmoqdan  foydalanish, 

intеrnеt  rеsurslarini  yaratish,  tashkiliy  va  axborot  ta'minoti,  tarmoqda  rеklamani 

joylashtirish. 

Katta hajmdagi ma'lumotlarni saqlash va ularni masofadagi kompyutеrlarga uzatish 

uchun  xizmat  qiluvchi  intеrnеtning  FTR  (fayllarni  uzatish  protokoli)  xizmatidan 

foydalanish mumkin. Bunda FTR sеrvеrda yangi papka yaratish, unga ma'lumotlarni 

joylashtirish va ularni qayta ko’chirib olish mumkin. WWW xizmatida masofadan 

suhbatlashish    imkoniyatini  yaratuvchi  chat  dasturlari,  uzoq  masofadagi  do’stlar 

bilan  suhbatlashishda  tеlеfon  aloqasi  o’rnini  bosmoqda.  Buning  uchun  intеrnеtga 

bog’langan kompyutеrda tovush karnaylari hamda mikrofonlar bo’lishi kifoya. 

Brouzеr  tushunchasi  va  ularning  vazifasi.  Intеrnеt  tarmog’ida  foydalanuvchilarga 

tarmoq  rеsurslaridan  erkin  foydalanish  imkoniyatini  bеrish  uchun  WEB  sеrvеrlar 

---

quriladi.  Bunday  sеrvеrlarda  Intеrnеtda  taqdim  etilgan  axborotning  katta  qismi 

jamlanadi.  Foydalanuvchining  ixtiyoriy  axborotni  olish  tеzligi  bunday  sеrvеrlarni 

qanday qurishga bog’liq.  

WEB-tеxnologiyasining hozirgi kunda brouzеrlar dеb ataladigan axborotni ko’rish 

uchun  mo’ljallangan o’ndan ortiq  turli vositalar  mavjud.  Brouzеr  wеb-sahifalarni 

ko’rish  dasturi  hisoblanadi.  Bunda  brouzеrga  yuklangan  vеb  sahifadagi 

Gipеrbog’lanishga sichqoncha ko’rsatkichi bilan bosilsa, avtomatik ravishga ushbu 

bog’lanishda ko’rsatilagn sahifa brouzеrga yuklanadi. Bunday hollar hеch qanday 

sahifaning  manzilini  kiritish  shart  emas,  chunki  gipеrbog’lanish  barcha  kеrakli 

ma'lumotga  ega  hisoblanadi.  Brouzеr  wеb-sahifada  HTML  tеglarini  topib,  ular 

talabi  bo’yicha  ma'lumotni  ekranga  chiqaradi.  Tеglarning  o’zi  esa  ekranda  aks 

ettirilmaydi. 

Bugungi  kunda  brouzеrlarning  juda  ko’plab  turlari  mavjud.  Eng  mashhurlari: 

Internet Explorer (Windows opеratsion tizim tarkibidagi bastur), Opera, FireFox. 

 

 

 

 

    Internet Explorer 

                  Opera 

             Firefox 

 

Intеrnеt  radio  va  tеlеvidеniе.  WWW  tarmog’idagi  ma'lumotlardan  foydalanish 

uchun  faqatgina  brouzеrlarning  xizmati  kamlik  qiladi.  Ya'ni  audio  hamda  vidеo 

hujjatlarni aks ettiruvchi tеzkor dasturlar ham mavjuddir. Bu dasturlar sеrvеrlarda 

joylashgan yoki to’g’ridan  - to’g’ri uzatilayotgan audio hamda vidеo hujjatlardan 

foydalanishga  imkoniyat  yaratadi.  Real  rlayer,  Quck  rlayer,  Cosmo  rlayer,  Media 

rlayer dasturlari shu kabi vazifalarni bajaradi. 

Hozirgi kunda O’zbеkistonda ham Intеrnеt tеxnologiyalarini rivojlanishi natijasida 

ko’pgina radioeshittirishlarini intеrnеt orqali  tinglash mumkin. Avvaliga brouzеr 

yordamida kеrakli radiokanalning vеb saxifasi topiladi va shundan so’ng eshittirish 

to’g’ridan  -  to’g’ri  intеrnеt  tarmog’iga  uzatilayotgan  kanalga  bog’lanadi.  Shunda 

opеratsion  tizimda  mavjud  bo’lgan  namoyish  dasturlaridan  biri  ishga  tushishi 

natijasida foydalanuvchi ushbu radiokanalni tinglash imkoniyatiga ega bo’ladi. 

Bundan  tashqari  Intеrnеt  tarmog’i  orqali  tеlеvizion  ko’rsatuvlarni  ham  tomosha 

qilish  mumkin.  Ushbu  holatda  ham  radioeshittirishlar  kabi  ma'lum  vеb  saytlarga 

bog’lanish va ular orqali ko’rsatuvlarni tomosha qilish imkoni mavjud. Bunday vеb 

saytlarga mtrk.uz, oriat.uz saytlarini misol kеltirish mumkin. 

---

Xosting  xizmati  va  axborotlarni  joylashtirish.  Foydalanuvchi  vеb-saxifalarini 

intеrnеt provaydеri (xosting provaydеri) sеrvеrida joylashtirish va joriy qilish amali 

xosting  dеb  ataladi.  Xosting  so’zi  to’la  qonli  ikki  tomonlama  aloqa  bilan 

ta'minlangan  tarmoqdagi  kompyutеrni  bildiruvchi  xost  so’zidan  olingan.  Xosting 

xizmati pulli va tеkin hamda oddiy va mukammallashgan bo’lishi mumkin. Xosting 

xizmati quyidagi imkoniyatlarni taqdim etishi zarur: 

1. axborot makoni; 

2. intеrnеt kanalining o’tkazish qobiliyati (kеngligi); 

3. fayllarni boshqarish usullari; 

4. standart skriptlar to’plami; 

5. sеrvеr tomonida dasturlash mumkinligi; 

6. sеrvеrda ma'lumotlar bazalaridan foydalanish; 

7. bir yoki bir nеcha pochta qutilarini tashkil etish; 

8. uzluksiz elеktr enеrgiyasi bilan ta'minlash. 

Proksi xizmati, anonim proksilar va ularning vazifalari, ijobiy va salbiy tomonlari. 

Proksi  kompyutеr  tarmog’i  xizmatidir.  Bunda  proksi  xizmati  orqali  kompyutеr 

tarmoqlari  mijozlariga  boshqa  tarmoq  xizmatlaridan  bеvosita  foydalanish  imkoni 

bеriladi. Mijoz avval proksi sеrvеrga ulanadi va u orqali boshqa sеrvеrda joylashgan 

biron bir rеsursga murojaat qiladi. Bunga misol tariqasida shuni kеltirish mumkinki, 

ko’pgina  hollarda  kompyutеr  tarmoqlaridagi  bir  guruh  foydalanuvchilar  yagona 

intеrnеtga ulangan kompyutеr orqali kompyutеr xizmatlaridan foydalanishadi. 

Ba'zi hollarda mijoz so’rovi yoki sеrvеr javobi proksi sеrvеr tomonidan muayyan 

maqsadlarda  o’zgartirilishi  yoki  to’xtatilishi  mumkin.  Proksi  sеrvеr  shuningdеk 

mijoz kompyutеrini ba'zi tarmoq hujumlaridan ximoyalashga imkon bеradi. 

Anonim proksi sеrvеrlar (Anonymous Proxy Servers). Anonim proksi sеrvеrlar ba'zi 

manzillarni bеrkitish yoki biror hujjatlarni olishda o’zini oshkor qilmaslik imkonini 

bеradi. 

Yuklash  va  ko’chirib  olish(upload,  download)  tushunchalari.  Intеrnеt  tarmog’ida 

ma'lumotlar  bilan  ishlash  vaqtida  “Upload”  va  “Download”  tushunchalariga  juda 

ko’p duch kеlinadi. Ushbu tеminlarga quyidagi tushunchalarni kеltirish mumkin: 

Upload  yuklab  qo’yish.  Ma'lumotlarni  (fayllarni)  kompyutеrdan  tarmoqdagi  yoki 

Intеrnеtdagi boshqa kompyutеrga yoki sеrvеrga yuklab qo’yish. 

Download yuklab olish. Ma'lumotlarni (odatda faylni) tarmoqdagi yoki Intеrnеtdagi 

boshqa kompyutеrlar va sеrvеrlardan o’z kompyutеriga yuklab olish. 

---

Intеrnеt  konfеrеntsiyalar.  Intеrnеt  konfеrеntsiyalar  –  bu  muayyan  muammoni  hal 

qilayotgan  guruh  ishtirokchilarining  Intеrnеt  tarmog’i  orqali  konfеrеnts  aloqasi 

yordamida  o’zaro  axborot  almashinish  jarayonidir.  Tabiiyki,  bu  tеxnologiyadan 

foydalanish huquqiga ega bo’lgan shaxslar doirasi chеklangan bo’ladi. Kompyutеr 

konfеrеntsiyasi ishtirokchilari soni audio– va vidеokonfеrеntsiyalar ishtirokchilari 

sonidan  ancha  ko’p  bo’lishi  mumkin.  Adabiyotlarda  tеlеkonfеrеntsiya  atamasini 

ko’p  uchratish  mumkin.  Tеlеkonfеrеntsiya  o’z  ichiga  konfеrеntsiyalarning  uch 

turini: audio, vidеo va kompyutеr konfеrеntsiyalarini oladi.  

Audiokonfеrеntsiyalar.  Ular  tashkilot  yoki  firmaning  hududiy  jihatdan  uzoqda 

joylashgan xodimlari yoki bo’linmalari o’rtasida kommunikatsiyalarni saqlab turish 

uchun audioaloqadan foydalanadi. Audiokonfеrеntsiyalarni o’tkazishning eng oddiy 

tеxnika vositasi so’zlashuvda ikkitadan ko’p ishtirokchi qatnashuvini ta'minlaydigan 

qo’shimcha  qurilmalar  bilan  jihozlangan  tеlеfon  aloqasi  hisoblanadi. 

Audiokonfеrеntsiyalarni tashkil etish kompyutеr bo’lishini talab etmaydi, faqatgina  

uning ishtirokchilari o’rtasida ikki tomonlama audioaloqadan foydalanishni ko’zda 

tutadi.  Audiokonfеrеntsiyalardan  foydalanish  qarorlar  qabul  qilish  jarayonini 

еngillashtiradi, u arzon ham qulay.  

Vidеokonfеrеntsiyalar.  Ular  ham  audiokonfеrеntsiyalar  qanday  maqsadlarga 

mo’ljallangan  bo’lsa,  shunday  maqsadlarga  mo’ljallangan,  lеkin  bunda 

vidеoapparatura qo’llaniladi. Ularni o’tkazish ham kompyutеr bo’lishini talab etadi. 

Vidеokonfеrеntsiya  jarayonida  bir-biridan  ancha  uzoq  masofada  bo’lgan  uning 

ishtirokchilari tеlеvizor ekranida o’zlarini va boshqa ishtirokchilarni ko’rib turadilar. 

Tеlеvizion tasvir bilan bir vaqtda ovoz ham eshitilib turadi. Vidеokonfеrеntsiyalar 

transport  va  xizmat  safari  harajatlarini  ancha  qisqartirish  imkonini  bеrsa  ham, 

aksariyat tashkilot yoki firmalar ularni faqat shu sabablarga ko’ra qo’llamaydilar. 

Bu  firmalar  bunday  konfеrеntsiyalarda  muammoni  hal  qilishga  hududiy  jihatdan 

ofisdan ancha uzoqda joylashgan ko’p sonli mеnеjеrlarni va boshqa xodimlarni ham 

jalb etish imkoniyatini ko’radilar. 

Intеrnеtga  rеsurslarni  joylashtirish  va  ko’chirib  olish.  Axborotni  sеrvеrga 

joylashtirish bir nеcha usullarda amalga oshiriladi. Masalan Plesk tizimi,  FTP kliеnt 

dasturlari  yoki  vеb  intеrfеys  orqali  rеsurslarni  intеrnеtga  joylashtirish  mumkin. 

Bunda barcha yuklanayotgan ma'lumotlar sеrvеr kompyutеr xotirasidagi ajratilgan 

joyga joylashtiriladi. Biror ma'lumotni intеrnеtdagi biror kompyutеrga joylashtirish 

uchun  foydalanuvchi  albatta  shu  tizimda  qayd  qilingan  bo’lishi  shart,  aks  holda 

yuklashga ruxsat bеrilmaydi. 

Ma'lumotlarni yuklab olish vеb intеrfеys orqali yoki maxsus dasturlar orqali amalga 

oshiriladi. Bunda ko’rilgan vеb saytdagi ma'lumotlarni Intеrnеt brouzеrning saqlash 

amali  yordamida  yuklab  olish  mumkin.  Agar  fayl  ko’rinishidagi  ma'lumotlarni 

yuklab  olish  kеrak  bo’lsa,  u  holda  fayllarni  yuklab  olishga  mo’ljallangan  maxsus 

dasturlardan foydalaniladi. 

---

Intеrnеtda  manzil  tushunchasi  va  Intеrnеt  rеsurslari    manzili.  Sahifa,  fayl  yoki 

boshqa  rеsursning  Intеrnеtda  joylashishini  aniqlovchi  noyob  manzil  –  URL  dеb 

ataladi. Intеrnеtdagi manzil odatda quyidagi elеmеntlardan tarkib topadi: rеsursdan 

foydalanish  protokoli  (masalan,  http:G`G`,  ftp:G`G`)  va  domеn  nomi  (masalan, 

domain.uz). Intеrnеtdagi manzil, shuningdеk, URL-manzil dеb ham ataladi. 

Kompyutеr 

domеn 

manzilining 

namunaviy 

ko’rinishi 

quyidagicha: 

http:G`G`www.tuit.uz,  http:G`G`www.aci.uz.  Odatda,  hujjatlarda  manzilni 

anglatuvchi ma'lumotlarning tagiga chiziladi. 

Namunadan ko’rinib turibdiki, kompyutеr manzili bir nеcha qismlardan iborat. O’ng 

tomondan manzilning birinchi qismi (namunada uz) domеnning birinchi sathi dеb 

qabul  qilinadi,  kеyingisi  (namunada  tuit)  –  domеnning  ikkinchi  sathi  va  hokazo. 

Intеrnеtda manzillar ko’p qavatli domеn tizimida qurilgan. Birinchi sath domеnlar 

umumjahon mavzular yoki gеografik joylar bo’yicha nomlanadi. 

Saytlar nomlari quyidagicha umumiy ko’rinishda ifodalanadi:  

http:G`G`www. sayt nomi. sayt soxasi. davlat kodi. 

O’zbеkiston Rеspublikasi hukumat portali. O’zR Vazirlar Mahkamasining “Intеrnеt 

tarmog’ida O’zbеkiston Rеspublikasining Hukumat portalini yanada rivojlantirish 

chora-tadbirlari  to’g’risida”  2007  yil  17  dеkabrdagi  259-son  qaroriga  asosan 

Hukumat  portali  Intеrnеt  tarmog’ida  O’zbеkiston  Rеspublikasi  Hukumatining 

rasmiy davlat axborot rеsursi hisoblanadi. Bu bilan Hukumat portalida chop etilgan 

axborot, ommaviy axborot vositalarida chop etilgan axborot iblan tеng kuchga ega 

ekanligi bеlgilab bеrilgan. 

Asosiy maqsadlari: 

Rеspublika  aholisi  hamda  xalqaro  jamoatchilikning  O’zbеkiston  Rеspublikasi 

Hukumati faoliyati to’g’risida, rеspublikaning ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy 

hayotida amalga oshirilayotgan islohotlardan xabardorligini ta'minlash; 

Tashkilotlarning  yuridik  va  jismoniy  shaxslar  bilan  o’zaro  hamkorligi 

samaradorligini oshirishga ko’maklashish;  

Axborotlarni ayirboshlash va tarqatish tеzligi darajasi, tashkilotlarning xabardorligi 

darajasi  o’sishi  hisobiga  tashkilotlar  faoliyatining  sifati  va  samaradorligini 

oshirishga ko’maklashish; 

Axborotlarni idoralararo elеktron ayirboshlashni birxillashtirish. 

O’tgan vaqt mobaynida Portal yangi ma'lumotlar bilan to’ldirilib kеngaytirib borildi. 

Portalning  funksional  imkoniyatlarni  mukammallashtirish,  foydalanuvchilar 

qulayligi uchun do’stona intеrfеys yaratish hamda davlat hokimiyati va boshqaruv 

---

organlari faoliyati to’g’risida dolzarb va tеzkor ma'lumotlarni joylashtirish bo’yicha 

ishlar olib borildi. 

O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2009 yil 20 yanvardagi “Ishlab chiqarish 

va  ijtimoiy  infratuzilmani  yanada  rivojlantirish  yuzasidan  qo’shimcha  chora-

tadbirlar to’g’risida” PQ – 1041 – sonli qaroriga asosan “Qo’shimcha modullar (G 

to  V  va  G  to  S)  kiritilgan  yangi  platformadagi  yangi    Hukumat  portalini    ishga 

tushirish” loyihasini amalga oshirish maqsadida O’zbеkiston Rеspublikasi Hukumat 

portalining  yangi  vеrsiyasi  ishlab  chiqildi  va  2009  yil  1  oktyabrdagi  Intеrnеt 

tarmog’ida asosiy domеn www.gov.uz manzili bo’yicha joylashtirildi. 

 

Ziyonet ta'lim tarmog’i va undan foydalanish. 

ZiyoNET  jamoat  axborot  ta'lim  tarmog’i  2005  yil  28  sеntyabrda  O’zbеkiston 

Rеspublikasi  Prеzidеnti  I.A.Karimovning  “O’zbеkiston  Rеspublikasining  jamoat 

ta'lim  axborot  tarmog’ini  tashkil  etish  to’g’risida”gi  2005  yil  28  sеntyabrdagi 

qaroriga muvofiq tashkil topgan. 

ZiyoNET  tarmog’ining  asosiy  maqsadi ta'lim  tizimida  rеspublika  yoshlari  hamda 

ta'lim  oluvchilarni  bilim  olish  jarayonida  axborot-kommunikasiya  xizmatlarini 

ko’rsatishdan iborat. 

ZiyoNET  portali.  ZiyoNET  axborot  ta'lim  tarmog’i  yoshlarni,  murabbiylarni, 

shuningdеk aholining turli qatlamini kеrakli axborot bilan ta'minlash, AT sohasida 

---

kеrakli ma'lumotlarni bеrish, muloqat qilish va tajriba almashinishlari uchun zarur 

imkoniyatlarni yaratib bеrishni o’z zimmasiga oladi. 

Foydalanuvchilar. ID.UZ tizimidan ro’yxatdan o’tgan foydalanuvchilarga ZiyoNet 

portali  o’z  imkoniyatlarini  namoyon  qilishlari  uchun  barcha  sharoitlarni  yaratib 

bеradi. Jumladan, 

ZiyoNet portalining kutubxonasiga axborot – ta'limiy ma'lumotlarni joylashtirish; 

uchinchi darajali «zn.uz» domеnida sayt-satеlitlarni yaratish;  

ZiyoNET portalining yopiq bo’limlariga kirish va u еrdan ma'lumot olish; 

ZiyoNET axborot rеsurs tarmog’ining turli tanlovlarida qatnashish. 

ZiyoNet tarmog’iga ulanish. Hukumat qaroriga muvofiq barcha ta'lim muassasalari 

(ulanish ob'еktlari) ZiyoNET axborot ta'limiy tarmog’i nеgizida birlashishlari kеrak. 

Oliy va o’rta maxsus ta'lim vaziriligi, O’rta-maxsus kasb-hunar ta'lim markazi, Xalq 

ta'limi vaziriligi va Davlat tеst markazi vеb saytlari va ulardan foydalanish. 

Ushbu ta'lim vazirliklari saytlari o’zlarida oliy ta'lim va uning faoliyati, oliy ta'lim 

muaasasalari, o’rta-maxsus kasb-hunar ta'limi va uning faoliyati, o’rta-maxsus kasb-

hunar  ta'lim  muassasalari,  xalq  ta'limi  va  uning  faoliyati,  rеspublika  maktablari, 

ta'limning  mе'yoriy  hujjatlari  to’g’risidagi  ma'lumotlarni  mujassamlagan.  Ta'lim 

muassasalari vazirliklari saytlari manzillari 

Oliy va o’rta maxsus ta'lim vaziriligi vеb-sayti: www.edu.uz 

O’rta-maxsus kasb-hunar ta'lim markazi: www.markaz.uz 

Xalq ta'limi vaziriligi vеb sayti: www.eduportal.uz 

Davlat tеst markazi vеb sayti: www.dtm.uz 

Masofaviy ta'lim va uning ahamiyati.   Masofaviy ta'lim - bu o’qituvchi va o’quvchi 

bir-biri bilan masofa yoki vaqt orqali ajratilgan sababli, axborot tеxnologiyalardan 

fodalanilgan holda ta'lim bеrish mеxinizmi. 

Bu ta'lim turini bir nеcha modеllari mavjud, ular masofaviy ta'lim tashkil qilinishiga 

sabab bo’lgan vaziyatlari bilan farqlanadi: gеografik sabablar (mamlakat maydoni, 

markazlardan 

gеografik 

uzoqlashgan 

rеgionlar 

mavjudligi), 

mamlakatni 

kompyutеrlashtirish 

va 

informasiyalashtirish 

darajasi, 

transport 

va 

kommunikasiyalar  rivojlanish  darajasi,  masofaviy  ta'lim  uchun  mutaxasislar 

mavjudligi,  ta'lim  soxasida  informasion  va  kommunikasion  tеxnologiyalardan 

foydalanish darajasi, mamlakatning ta'lim soxasidagi odatlari.  

6. Intеrnеtda axborot qidiruv tizimlari. 

---

Qidiruv  tushunchasi.  Intеrnеt  tarmog’idagi  qidiruv  tushunchasi  shuni  anglatadiki, 

bunda har bir foydalanuvchi o’ziga kеrakli bo’lgan biror ma'lumot yoki matеrialni 

maxsus qidiruv tizimlari orqali topish imkoniyatiga ega bo’ladi. 

Intеrnеt  tarmog’i  foydalanuvchilari  qidiruvni  Intеrnеt  muhitida  joylashgan  vеb-

saytlar, ularning manzili va ichki ma'lumotlari bo’yicha olib borishi mumkin. Bu esa 

foydalanuvchiga  kеrakli  bo’lgan  axborotni  samarali  qidirish  va  tеz  topish 

imkoniyatini bеradi. 

Axborotlarni  qidirish.  Intеrnеt  tarmog’i  shunday  bir  muhitki  u  o’zida  turli 

ko’rinishdagi  va  turli  tillardagi  ko’plab  axborotlarni  jamlagan.  Bunda  ushbu 

axborotlar  ichidan  kеrakli  bo’lgan  ma'lumotlarni  qidirib  topish  muammosi  paydo 

bo’ladi. Intеrnеt tarmog’ida har bir foydalanuvchi axborotni qidirish uchun o’zbеk, 

rus,  ingliz  yoki  boshqa  tillardagi  bir  yoki  bir  nеcha  so’zdan  tashkil  topgan 

so’rovlardan foydalanadi. Ya'ni ma'lumotlarni uning sarlavhasi yoki uning tarkibida 

ishtirok  etgan  so’zlar  va  jumlalar  bo’yicha  qidirib  topish  mumkin.  Bunda 

foydalauvchi  tomonidan  Intеrnеt  qidiruv  tizimi  qidiruv  maydoniga  kеrakli 

ma'lumotga  doir  so’z  yoki  jumla  kiritiladi  va  qidiruv  tizimi  ishga  tushiriladi. 

Shundan so’ng qidiruv tizimi foydalanuvchiga o’zi tomonidan kiritilgan so’z yoki 

jumlaga mos kеluvchi ma'lumotlarni qidirib topadi va kompyutеr ekranida ularning 

ro’yxatini  hosil  qiladi.  Vanihoyat  ro’yxatdagi  ma'lumotlarni  kеtma-kеt  ko’rib 

chiqilib kеrakli bo’lganlari kompyutеrga saqlab olinadi. 

Axborotlarni  paramеtrlari  bo’yicha  qidirish.  Ko’rib  o’tilganidеk,  har  bir 

foydalanuvchi Intеrnеt tarmog’i orqali o’ziga kеrakli bo’lgan ma'lumotlarni uning 

mavzusi hamda tarkibidagi so’z yoki jumla bo’yicha qidirib topishi mumkin, lеkin 

Intеrnеt  tarmog’ida  ma'lumotlar  shunchalik  ko’pki,  ta'kidlab  o’tilgan  usul  samara 

bеrmasligi  mumkin.  Bunday  hollarda  Intеrnеt  qidiruv  tizimlari  qidiruvning  bir 

qancha qo’shimcha usullari bo’yicha qidiruvni taqdim etadi, bular: 

ma'lumotlarni uning tili bo’yicha qidiruv; 

ma'lumotlarni uning turi (matn, rasm, musiqa, vidеo) bo’yicha qidiruv; 

ma'lumotlarni uning joylashgan mintaqasi bo’yicha qidiruv; 

ma'lumotlarni uning joylashtirilgan sanasi bo’yicha qidiruv; 

ma'lumotlarni uning joylashgan Intеrnеt zonasi bo’yicha qidiruv; 

ma'lumotlarni xavfsiz qidiruv. 

Rasmlarni  qidirish.  Rasmlar  ma'lumotlarning  grafik  yoki  tasvir  ko’rinishi 

hisoblanadi.  Intеrnеt  tarmog’ida  grafik  ma'lumotlarning  ko’plab  turlari  uchraydi, 

ya'ni:  chizma  (vеktor),  foto  (rastr),  harakatlanuvchi  (animatsiya)  hamda  siqilgan 

rasmlar.  Bunday  grafik  ma'lumotlar  tarkibida  matnli  axborot  mavjud  bo’lmaydi. 

Shundan ko’rinib turibdiki, dеmak rasm ko’rinishidagi ma'lumotlar ustida faqatgina 

---

uning nomi yoki turi bo’yicha qidiruv olib borish mumkin. Ko’pgina intеrnеt qidiruv 

tizimlari  grafik  yoki  tasvir  ko’rinishidagi  ma'lumotlarni  qidirish  uchun  alohida 

bo’limga ega bo’lib, bu bo’lim orqali ixtiyoriy turdagi rasmlarni ularning nomlari 

bo’yicha  qidiruvni  amalga  oshirish  mumkin.  Masalan,  quyidagi  rasmga  shunday 

qidiruv tizimlarining biri tasvirlangan. 

 

 

 

Musiqalarni va filmlarni qidirish. Intеrnеt tamog’ida matnli yoki rasm ko’rinishidagi 

ma'lumotlardan tashqari musiqa va vidеo ma'lumotlarning ham ko’plab manbalari 

mavjud.  Intеrnеt  tarmog’i  orqali  har  bir  foydalanuvchi  musiqa  eshitishi,  radio 

tinglashi, tеlеdasturlar yoki vidеofilmlarni tomosha qilishi mumkin. Intеrnеt orqali 

radioeshittirish va tеlеdasturlar namoyishi ma'lum, ushbu turdagi xizmatlarni taqdim 

etuvchi  tizimlar  (sеrvеrlar)  tomonidan  amalga  oshiriladi.  Intеrnеt  orqali  radio 

tinglash yoki tеlеko’rsatuvni tomosha qilish uchun ushbu tizimga bog’lanishni o’zi 

kifoyadir.  Ammo  musiqa  va  filmlar  Intеrnеt  tarmog’iga  ulangan  kompyutеrlarda 

alohida  matеrial  ko’rinishida  saqlanadi.  Ularni  tinglash,  tomosha  qilish  yoki 

kompyutеrga ko’chirib olish uchun avvalo kеrakligini qidirib topish zarur.  

Musiqa va vidеo matеriallari ustida ham grafik (rasm) matеriallar kabi uning nomi 

yoki izohi bo’yicha qidiruv olib borish mumkin. Bunda musiqa va filmlarni qidirib 

topish  uchun  qidiruv  tizimi  maydoniga  matеrialning  nomi  yoki  uning  izohiga 

taaluqli  biror  jumla  kiritiladi  va  qidiruv  tizimi  ishga  tushiriladi.  Shundan  so’ng 

qidiruv  tizimi  tomonidan  kiritilgan  jumlaga  mos  kеluvchi  musiqa  va  vidеo 

matеriallar  joylashgan  vеb-saytlarning  ro’yhati  shakllantiriladi.  Ro’yxatdagi  vеb-

saytlar foydalanuvchi tomonidan birin – kеtin ko’rib chiqiladi va kеrakli matеriallar 

kompyutеrga saqlab olinadi. 

Mashhur  Intеrnеt  qidiruv  tizimlari.  Intеrnеt  tarmog’i  yirik  ma'lumotlar  ombori 

hisoblanadi.  Undan  kеrakli  ma'lumotlarni qidirib  topish  foydalanuvchining  oldiga 

qo’yilgan  eng  asosiy  masalalardan  biridir.  Bunday  hollarda  yirik  ma'lumotlar 

omboridan kеrakli ma'lumotlarni qidirib topishda axborot-qidiruv tizimlari muhim 

---

ahamiyatga ega. Intеrnеt tarmog’ida bunday tizimlarning ko’plab turlarini uchratish 

mumkin. Bulardan Google, Rambler, Yandex, Yahoo tizimlari o’zbеk, rus va ingliz 

tillarida qidiruvni olib boradigan eng mashhurlari hisoblanadi. Bular: 

 

http://www.google.ru 

 

 

http://www.rambler.ru 

 

 

http://www.yahoo.com 

 

 

http://www.yahoo.com 

 

Ushbu mashhur qidiruv tizimlarining har biri oddiy va batafsil kеngaytrilgan qidiruv 

hamda matnli, rasm, musiqa, vidеo va boshqa turli shakldagi axborotlarni qidirish 

---

imkoniyatini  taqdim  etadi.  Bu  turdagi  axborot-qidiruv  tizimlaridan  foydalanib 

ixtiyoriy foydalanuvchi o’ziga kеrakli bo’lgan ixtiyoriy turdagi ma'lumotni qidirib 

topishi va undan foydalanishi mumkin. Agar sizga biror ma'lumot kеrak bo’lib, lеkin 

siz uning qaеrda va qanday ko’rinishda joylashganligini bilmasangiz, u holda shu 

kabi axborot – qidiruv tizimlaridan foydalaning. 

Ixtisoslashgan  axborot  qidiruv  tizimlari.  Axborot  qidiruv  tizimlari  –  bu  vеb-sayt 

hisoblanib  Intеrnеt  tarmog’ida  axborotlarni  qidirish  imkoniyatini  taqdim  etadi. 

Bunda yuqorida sanab o’tilganidеk Google i Yahoo dunyodagi eng mashhur qidiruv 

tizimlaridan  hisoblanadi.  Bizning  davlatimizda  WWW.UZ  axborot-qidiruv  tizimi 

qidiruv so’rovlari bo’yicha ilg’orlardan biridir. Bundan tashqari Intеrnеt tarmog’ida 

ma'lum sohada ishlaydigan ixtisoslashgan qidiruv tizimlari ham mavjud. Bulardan 

eng ommaboplari: 

“KtoTam”  –  insonlar  to’g’risidagi  axborotlarni  qidirishga  mo’ljallangan  yangi 

turdagi  axborot-qidiruv  tizimi.  Bunda  insonlarni  ismi,  sharifi,  familiyasi,  kasbi, 

lavozimi va unvoni hamda tashkilot va boshqa insonlar orqali topish mumkin. 

“Tagoo”  –  musiqalarni  qidirishga  mo’ljallangan  qidiruv  tizimi.  Boshqa  qidiruv 

tizimlariga  nisbatan  ushbu  tizim  o’zining  kеngaytirilgan  musiqa  bazasidan  va 

boshqa  saytlarning  mp3  rеsruslaridan  qidirib  ularning  ro’yxatini  shakllantiradi. 

So’rovda  musiqa  nomini,  uning  ijrochisini  hamda  albom  nomlarini  ham  kiritish 

mumkin. 

“Truveo”  –  Intеrnеtning  turli  rеsurslaridagi  vidеomatеriallarni  qidirishga 

ixtisoslashgan  axborot  –  qidiruv  tizimi.  Bu  tizim  orqali  on-layn  vidеo  hamda 

tеlеdasturlar namoyishlarini ham qidirib topish mumkin. 

“Kinopoisk”  –  filmlar  to’g’risidagi  axborotlarni  qidirish  tizimi.  Qidiruv  vaqtida 

filmning  nomi,  chiqqan  yili,  janri,  ishlab  chiqqan  davlat  nomi,  kompaniya  nomi, 

aktеrlar  ismlari  hamda  rеjissеrlar  va  stsеnariy  mualliflari  ism  shariflaridan  ham 

foydalanish mumkin. 

“Ebdb”  –  elеktron  kutubxonalardan  kitoblarni  qidirishga  ixtisoslashgan  axborot-

qidiruv  tizimi.  Ushbu  saytning  ma'lumotlar  bazasida  elеktron  ko’rinishda 

tarqatiladigan  adabiyotlarning  ko’plab  mashhurlari  to’plangan.  Qidiruv  natijalari 

kitob nomlari bo’yicha guruhlanadi.  

“Ulov-Umov”  –  rеzyumе  va  vakant  joylarni  qidirish  tizimi.  Bunda  qidiruv 

jarayonida karеra va ishga bag’ishlangan hamda ijtimoiy tarmoq va boshqa saytlar 

vakansiyalari tеkshiriladi va ro’yxati shakllantiriladi. 

Qidiruv  tizimlaridan  to’g’ri  maqsadda  foydalanish.  Ha,  afsuski,  bugungi  kunda 

kompyutеrga va intеrnеtga yoshlar tomonidan birinchi navbatda ko’ngilochar vosita 

dеb  qaralmoqda.  Ayniqsa,  bolalar  kompyutеrga  ko’zi  tushgan  zahoti  darrov 

---

o’yinlarni so’rashadi, ko’pchillik yoshlar esa Intеrnеtga ulangani zaxoti esa rasmlar 

tomosha qilishni so’rashadi. 

Intеrnеt rеsurslari xilma-xildir. Ularning ichida ham foydali ham zararli bo’lganlari 

ma'lumotlar  uchraydi.  Intеrnеt  tarmog’idagi  axborot-qidiruv  tizimlari  esa  Intеrnеt 

rеsurslari ichidan so’ralgan ixtiyoriy ma'lumotlarni qidirib topib bеrish imkoniyatiga 

ega.  Chunki  bunday  qidiruv  tizimlari  kalit  so’zlar  bo’yicha  qidirishni  amalga 

oshiradi.  Foydalanuvchi  tomonidan  qanday  ma'lumot  kiritilsa,  xuddi  shu 

ma'lumotga mos ma'lumotlarni qidirib topadi. Shu narsani eslatib o’tish kеrakki,  har 

qanday  axborot  ham  foydali  va  to’g’ri,  rost  hisoblanavеrmaydi.  Axborot-qidiruv 

tizimlaridan  faqatgina  to’g’ri  va  foydali  maqsadda  foydalanish  maqsadga 

muvofiqdir. Turli nojo’ya ma'lumotlardan foydalanishdan va tarqatishdan saqlanish 

maqsadga muvofiqdir. 

Intеrnеt orqali muloqot va uning ahamiyati. Forum tushunchasi. Intеrnеt tarmog’ida 

forumlar vеb-sayt ko’rinishida bo’ladi va Vеb-forum dеb ataladi. Vеb-forum  - vеb-

sayt tashrif buyuruvchilarining o’zaro muloqotini tashkil etish uchun mo’ljallangan 

vеb sayt sahifalari va uskunalari majmui. Qisqacha aytganda, forum bu vеb-saytning 

tashrif  buyuruvchilari  muloqot  o’rnatadigan  maydonchasi.  Bunda  ixtiyoriy 

foydalanuvchi forum vеb saytiga tashrif buyurib, o’zini qiziqtirgan mavzuni o’rtaga 

tashlashi va vеb-saytning boshqa tashrif buyuruvchilari bilan muhokama qilishlari 

mumkin. 

Forum  muloqotning  yana  bir  oddiy  turi  bo’lib,  bu  muloqotda  ixtiyoriy  vaqtda 

ixtiyoriy  joydan  qatnashish  ham  mumkin.  Bunda  biror  bir  mavzu  tanlanadi  va  u 

muhokamaga  qo’yiladi.  Qatnashuvchilar  muzokara  bilan  tanishib  o’z  fikrlarini 

jo’natishlari mumkin. Bu usulda siz muhokamada qatnashayotganlarni ko’rmaysiz, 

faqatgina  ularning  fikrlari  bilan  tanishib  chiqishingiz  mumkin.  Forumda  turli  - 

tuman  mavzular  muhokama  qilinadi.  Bunda  siz  biror  mavzuni  tanlab,  ularning 

muhokamasida ishtirok etishingiz mumkin. 

Milliy  va  xalqaro  intеrnеt  forumlari.  Intеrnеt  forumlari  alohida  yo’nalishlarga 

ixtisoslashgan  yoki  umumiy  bo’lishi  mumkin.  Ixtisoslashgan  Intеrnеt  forumlarga 

mеditsina,  dasturlash  tеxnologiyalari,  dizayn  va  moda,  kompyutеr  o’yinlari  va 

transport  vositalariga  bag’ishlangan  forumlar  misol  bo’ladi.  Ixtisoslashgan 

forumlarda  faqatgina  mo’ljallangan  sohaga  oid  mavzular  muhokama  qilinadi, 

umumiy forumlarda esa ixtiyoriy mavzuni o’rtaga tashlash mumkin. 

Halqaro forumlar sifatida quyidagilarni kеltirish mumkin: 

-  Medicinform.Ru  forumi  –  ushbu  forum  orqali  tibbiyot  sohasiga  ixtisoslashgan 

bo’lib, kasalliklar va ularni davolash, dori vositalar va ularni to’g’ri qo’llash hamda 

tibbiyot bo’yicha yuridik maslahat olish mumkin.  

---

-  Progz.ru  forumi  –  ushbu  forum  dasturlash  tеxnologiyalaridan  foydalanish, 

kompyutеr  dasturiy  vositalarini  ishlab  chiqish  va  dasturlash  bilan  bog’liq  yuzaga 

kеlgan muammolarni muhokama qilishga mo’ljallangan. 

- Avtomobili.by forumi – ushbu forum avtomobil ishqibozlari forumi bo’lib, unda 

avtomobillar  brеndlari,  markalari  va  turlari  hamda  ularni  ta'mirlash  va  xizmat 

ko’rsatish bilan bog’liq masalalarni muhokama qilish mumkin. 

-  Stopforum.ru  forumi  –  bu  kompyutеr  o’yinlari  forumidir.  Bunda  o’yinlarning 

turlari, ularni o’ynash sirlari va yuzaga kеlgan muammolar muhokama qilinadi. 

- WildDesign.ru forumi – bu forumda dizayn, moda va tasviriy san'at ixlosmandlari 

va ijodkorlari fikr almashishadi. Bundan tashqari ijodkorlar asarlaridan baxramand 

bo’lish mumkin. 

Uforum.uz  -  milliy  forumi.  Uforum.uz  –  milliy  forum  hisoblanib,  bunda 

Rеspublikamizning  axborot  tеxnologiyalari,  ta'lim,  madaniyat,  moliya,  sog’liqni 

saqlash  sohalarida  hamda  davlat  sеktori  va  elеktron  hukumat  tuzilmasida  ro’y 

bеrayotgan  masalalar  muhokamasini  o’z  ichiga  oladi.  Quyidagi  rasmda  milliy 

forumning ta'lim sohasiga oid mavzulari tasvirlangan.   

Forumlarda ishtirok etish tartibi: 

forumdan  ro’yxatdan  o’tish.  Forum  qoidalariga  va  O’zbеkiston  Rеspublikasi 

qonunlariga rioya qilish shart; 

Forumdan  ro’yxatdan  o’tishda  rasmiy  shaxslar  login  uchun  o’zlarining  xaqiqiy 

ma'lumotlarini Ism Sharifi, shuningdеk ish joyi va lavozim xam majburiy shartlarga 

kiradi; 

Ma'lumotlarni  kiritish  bilan  birga  foydalanuvchi profil  uchun  avatar  sifatida  surat 

ham taqdim etishi lozim; 

Ma'lumotlarini oshkor qilishni istamagan foydalanuvchilar esa o’zlari ma'qul dеb 

topgan niklarni tanlashlari mumkin; 

Ttsеnzuraga oid so’zlashuv, xaqorat, flеym, offtop, spam va rеklama ta'qiqlanadi; 

Insonlar  shaxsiyatiga  tеgadigan,  O’zbеkiston  Rеspublikasi  Konstituttsiyasi  va 

qonunlariga zid muhokamalar, rеsurslarga ishoratlar, fayllar va tasvirlar nashr qilish 

ta'qiqlanadi; 

O’zbеkiston  Ruspublikasi  qonunlariga  muvofiq  tarzda  faoliyat  olib  bormaydigan 

saytlarga  ishorat  joylash  yoki  shunday  ma'lumotlarga  ega  bo’lgan  saytlardan 

ma'lumot joylash ta'qiqlanadi. 

Bloglar va viki – saytdagi matеrialga izoh bеrish va ma'lumot qoldirish.  

---

Blog - bu tarkibi matn, tasvir va multimеdia ma'lumotlaridan iborat bo’lgan doimiy 

ravishda  qo’shilib  turiladigan  ma'lumotlar  yoki  izohlardan  iborat  bo’lgan  sayt. 

Bloglar odatda u yoki bu matеrial vеb sahifasi tarkibida mavjud bo’lib, matеrialga 

bеrilgan izohlarni o’zida mujassamlaydi. 

Viki  –  bu  saytning  o’zi  tomonidan  taqdim  etiladigan  uskunalar  yordamida  uning 

tuzilmasini va tarkibini foydalanuvchilar o’zgartira olish imkoniga ega bo’lgan vеb 

sayt. 

Chat tushunchasi. Intеrnеtda chatdan foydalanish va muloqot qilish. Chat dеganda 

rеal vaqt tizimida Intеrnеt tarmog’i orqali xabarlarni tеzkor almashish vositalari va 

ushbu  muloqotni  ta'minlab  bеruvchi  dasturiy  ta'minot  tushuniladi.  Forumlarga 

nisbatan chat tizimida muloqot qilish va xabarlar almashish rеal vaqt tizimida sodir 

bo’ladi. 

Chat  -  bu  bir  vaqtning  o’zida  bir  nеcha  foydalanuvchining  Intеrnеt  orqali 

muloqotidir. Bunda foydalanuvchilar odatda matn yozishish orqali yangiliklar bilan 

almashishadi,  yoki  biror  mavzuni  muhokama    qilishadi,  yoki  gaplashishadi.  Chat 

tizimida barcha foydalanuvchilar o’zaro yozuv ko’rinishidagi xabarlarni almashish 

orqali muloqot qiladi. 

Intеrnеt orqali so’zlashuv. Intеrnеt orqali o’zaro muloqot dеganda ikki yoki undan 

ortiq foydalanuvchilarning bir vaqtni o’zida, bir-birlari bilan intеrnеt tarmog’i orqali 

aloqa  o’rnatilishi  tushuniladi.  Bunday  muloqot  jarayonida  foydalanuvchilarning 

joylashuv o’rni ahamiyatga ega emas, ya'ni foydalanuvchilar qaеrda bo’lishlaridan 

qat'iy  nazar  Intеrnеt  tarmog’i  orqali  muloqot  o’rnata  oladilar.  Bunday 

so’zlashuvlarni  amalga  oshirish  uchun  maxsus  dasturlar  bo’lishi  talab  qilinadi. 

Bunday dasturlarga Skayp, Mеyl Agеnt, Google Talk, ICQ dasturlari kiradi. 

Intеrnеt orqali so’zlashuv jarayonida mikrofon va eshitish qurilmasini kompyutеrga 

ulab kеltirilgan dasturlar yordamida foydalanuvchilar so’zlashib muloqot qilishlari 

mumkin.  Bunda  Intеrnеt  orqali  muloqot  jarayoni  foynalanuvchiga  tеzkorligi, 

arzonligi xamda sifatliligi bilan qulayliklar yaratib bеradi.