K arim a q osim ova

ijodiy
 
o'qishd'u.
  Atoqli  m etodist  olim   N . I. K udryashov  ijodiy  o 'q ish   m etodi 
tarkibiga  quyidagi  ish  usullarini  kiritadi:
a) 
o'qituvchU arning  badiiy  m atnni  sharhlab  o 'q ish i  h am d a  o 'q u v - 
chilarning asarni  to 'g 'ri  va  im kon  qadar yanada ch u q u rro q ,  em otsional 
idrok  etishlarini  t a ’m inlash  m aqsadini  ko'zd a  tu tuvchi  so'zi;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b) 
o'qilgan  asardan  o 'q u v ch ilam in g   bevosita  olgan  taassurotlarini 
chuqurlashtirish  m aqsadiga ega bo'lgan va ularning diqqatini  m atnning 
m u h im   g'oyaviy  va  badiiy  hususiyatlari  sari  yo'n altirad igan   suhbat 
uyushtirish  yoki  o'qilgan  asardan  kelib  chiqadigan  badiiy,  axloqiy, 
ijtim oiy-siyosiy  m uam m oning  qo'yilishi;
d) 
o'qituvchining  asar  o'qilgan id an   keyin  o 'quvchilam ing  asam i 
tadqiq  etish  jarayonida  tug'ilgan  badiiy  kechinm alarini  faollashtirish 
m aqsadini  ko 'zd a  tutuvchi  so 'z i8.
K o'rinadiki, ijodiy o'qish izohli o'q ish dan  farqli o'laro q , to 'g 'rid a n - 
to 'g 'ri  m atn  m ohiyatini  ochishga  ijodiy  yondashishni  taqozo  etadi. 
M asalan,  4-sinfda  A. O ripovning  „D ehqonbobo  va  o 'n   uch  bolakay 
qissasi"  asarini  ijodiy  o 'q ish   m etodi  asosida  o'rganish jarayonida  m atn 
m azm uni  va  shoir  g'oyaviy  niyatidan  kelib  chiqib  V atanim iz  hudud- 
laridagi  aholining  yashash  tarzi  bilan  bog'liq  milliy xususiyatlar  haqida 
ham   atroflicha  tushuncha  beriladi.  2-sinfda  ,,0 'tin c h i  yigit",  3-sinfda 
O 'tk ir  H oshim ovning  „X azonchinak",  4-sinfda  S. Anorboyevning 
„ Q o 'rq o q "  asarlarini  ham   ijodiy  o'qish  m etodi  asosida  o 'qitish   ijobiy 
sam aralar  beradi.
Ifodali o‘qish. 
B oshlang'ich ta ’lim tizim ida 
mantiqiy o'qish 
(m atnni 
to 'g 'ri,  tushunib,  tez  (m e’yorida)  o'qish)  va 
adabiy  o‘qish 
m ukam m al 
o'zlashtirilganidan so'ng ifodali o'qishga o'tiladi.  U yod olingan  she’riy 
asarlarni  ifodali  o'qishni  ham   o 'z   ichiga  oladi.  Ifodali  o'qishning  mu- 
vaffaqiyati o 'quvchilam ing asar m azm uni, g'oyaviy-badiiy xususiyatlari 
haqida  m uayyan  tushunchaga  ega  bo'lishi  bilan  bog'liq.
Ohang  va  intonatsiya  s h e ’riy  asarlarni  ifodali  o 'qishda  qay  dara­
jada  m uhim   bo'lsa,  nasriy  asarlarni  o 'q ish d a  ham   m uhim   talablardan 
biridir.
N asriy  asarlarni  ifodali  o 'q ish d an   oldin  u n d a  qanday  g'oya  ilgari 
surilayotganini  aniqlash  zarur.  M asalan,  4-sinfda  X .T o'xtaboyevning 
„Xatosini tushungan bola"  hikoyasini ifodali  o 'q ish d an  oldin o 'q u v ch i­
larga  xatosini  tushungan  bola  kim  ekanligi,  Lining  xatosi  nim alardan 
iborat  bo'lganligi,  m aqtanchoqlikning  illat  ekanligi  to'g'risida  tusliun- 
c h a  beriladi.
Ifodali  o'q ish   oldiga  qo'yilgan  bu  talab  M .A bdurashidxonovning 
„ H a r  kim  ekkanin  o 'ra r" ,  S h .S a ’dullaning  „L aqm a  it",  A .O ripovning 
„D ehqonbobo  va  o 'n   uch  bolakay  qissasi"  kabi  sh e’riy  hikoyalarini 
o'qishga  ham   xosdir.
s  К уд р  ш о в   Н .И .   В з а и м о с в   з ь   м е т о д о в   о б у ч е н и  
на  урок ах  л и т е р а ­
туры .  —  М о с к в а :  „ П р о с в е щ е н и е " ,   1 9 8 1 , -   стр.  60.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Badiiy o‘qish. 
Badiiy  o ‘qish  ifodali  o 'q ish n in g   yuksak  bosqichi  h i­
soblanadi.  U nd a  s o ‘z  san ’atining  barcha  kom ponentlari  ishtirok  etadi. 
U   o'quvchidan  asar  ruhiga  batam om   kirishni,  sa n ’atkorona  o ‘qishni 
talab  etadi.  Badiiy  o 'qishda  asar  qahram onlarining  ruhiy  holati,  ke- 
chinm alari  to ‘la anglab etilgandagina t a ’sirchanlikka erishish  m um kin. 
Badiiy  o'qishga  tayyorgarlik  ko 'rish d a  aktyorlarning  audio-video  tas- 
malarga  yozilgan  ijrolaridan  foydalanish  yaxshi  sam ara  beradi.
Badiiy  o'qishning  muvaflfaqiyatini  ta ’m inlaydigan  om illardan  biri 
tanlab  o‘qishdir. 
M asalan,  3-sinfda  X .T o'xtaboyevning  ,,H assa“  h i- 
koyasi  bilan  tanishish jarayonida  Qobil  b o boning  savollariga  Shavkat- 
ning javoblari  yoki  S.A norboyevning  ,,B ahs“  hikoyasidagi  bolalam ing 
bahslashish  epizodi  yuzasidan  o'q itu v ch i  topshirig'iga  k o 'ra   m azkur 
o 'rin larn i  tanlab  qayta  o'qilishi  natijasida  ushbu  asarlarning  badiiy- 
estetik  qim m atini  chuqurroq  o'zlashtirishga  erishiladi.
Izlanish  metodi. 
Bu  m etod  asardagi  voqea  va  tafsilotlar  asosida 
o'quvchilarga  savol-topshiriqlar  tuzishda,  qahram onlarga  baho  b e r­
ishda  keng  qo'llaniladigan  usuldir.
O 'qish  darslarida 
reproduktiv  metod 
keng  qo'llaniladi.  M asalan, 
o'qituvchi  dastlabki  darslarda  o'zi  asar  m atnini  qismlarga  bo'ladi, 
yozuvchi  yoki  shoirning  aytm oqchi  b o 'lgan   m uhim   fikriga  o'quvchilar 
diqqatini jalb qiladi,  uni aniqlab ko'rsatadi,  o'quvchilar bilan birga tasvir 
vositalariga  yuklatilgan  m a’noni  ochib,  o'quvchilarga  ko'm aklashadi. 
Bularning bari o'quvchilar uchun bir k o 'rsatm a vazifasini o'taydi.  S hu n ­
dan so'ng o 'quvchilar o'qituvchining k o 'rsatm alari yordam ida yuqorida 
ko'rsatib  o'tilgan  vazifalarni  o'zlari  m ustaqil  ravishda  bajaradilar.
Y uqorida  ta ’kidlangan  m etodlardan  tashqari,  boshlang'ich  sinf 
o 'q ish   darslarida  zam onaviy  pedagogik  texnologiya  usullaridan  „Aqliy 
hu jum ",  „T arm oqlash",  „ G u m h la rb ila n   ishlash",  „ Blis texnologiyasi" 
kabilardan  ham   foydalanish  yaxshi  sam ara  beradi.
Shuni  ta ’kidlab  o 'tish   kerakki,  h a r  b ir  darsda  qanday  m etoddan 
foydalanish,  darsda  qanday  usullam i  qo ‘llash  o'qituvchi  to m o nid an  
oldindan  belgilab  olinishi  va  puxta  ishlab  chiqilishi  kerak.
0 ‘qish  malakalari  va  ularni  takomillashtirish  usullari
D astur talablarini  to 'liq   bajarish va  am alga oshirish  uchun,  birinchi 
navbatda,  o'qish  ko 'nikm alarini  to 'g 'ri  va  puxta  egallash  va  tako- 
m illashtirib borish zarur.  O 'qish ko'nikm alari savod o'rgatish jarayonida 
shakllanadi,  o 'q itish n ing  keyingi  bosqichlarida  takom illashadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

0 ‘qish  malakalari 
deganda  badiiy  asar  m atnini  to ‘g ‘ri,  tez,  ongli 
va  ifodali  o 'q ish   tushuniladi.  O 'qish  darslarida  o 'q uv chilam ing   o'qish 
m alakalari  shakllantiriladi  va  takom illashtiriladi.
O'qish  m alakasining  sifatlari  o 'zaro   bog'liq  bo'lib,  ularning  asosi 
ongli  o‘qish 
hisoblanadi.  O 'quvchi  m atnni  tez  va  to 'g 'ri  o ‘qisa-yu, 
anglab  o'q im asa  yoki  uning  tez  o 'q ish i  natijasida  boshqalar  m atn 
m azm unini  tushunm asa,  to 'g 'ri  o 'qisa-y u ,  o 'ta   sekin  o 'qisa,  n utq  bir- 
liklari  orasida  to'xtam larga  e ’tibor  berm asa,  m atnda  ifoda  etilayotgan 
fikr  tushunilm aydi.  M uayyan  tezlikda  va  to 'g 'ri  o'q ish  ongli  o'qishga 
xizmat  qiladi,  to 'g 'ri,  tez  va  ongli  o'q ish   esa  ifodali  o 'q ish n in g   asosi 
hisoblanadi.
O 'qish  m alakalarini  egallash  m aktabda  o'qitiladigan  barcha  pred- 
m etlarni  m uvaffaqiyatli  o'zlashtirishning  m uhim   sharti  hisoblanadi. 
O 'qish  faoliyatning  asosiy  turi  b o'lib,  o'quvchilarni  g'oyaviy-siyosiy, 
aqliy,  estetik  va  nutqiy  to m o n dan   rivojlantirish  uchun  ju d a   katta 
imkoniyat  yaratadi.  Bu  jarayon  esa  o'q ish   m alakalarini  o'stirish  va 
takom illashtirish  ustida  tizimli  va  m aqsadga  muvofiq  ishlashni  talab 
qiladi.
O 'qish  m alakasini  egallash  anch a  m urakkab  bo'lib,  uni  shakllan­
tirish  uzoq  vaqtni  talab  etadi.  R uhshunos  olim  T. G . Yegorov  o'zin ing  
„О черки  психологии  обучени  детей  ч тению "  nom li  asarida  o'qish 
m alakalarini  shakllantirish  jarayonini  uch  bosqichga  ajratadi: