K arim a q osim ova

„Q a n d a y  o'qitish  kerak?"
 savoliga javob 
tayyorlab  beradi.
3.  O 'quvchilarga ona tilidan bilim  berish va k o'n ikm a  hosil qilishda 
ilmiy nuqtai  nazardan  eng foydali sh art-sh aro itlar haqidagi  m asalalarni
1  0 ‘zbekiston  Milliy  ensiklopediyasi.— Т.:  „O'zbekiston  Milliy ensiklope-
 
diyusi“  Davlat  ilmiy  nashriyoti,  2003,—  5-jild,  613-bet.
2
  0 ‘zbek  tilining  izohli  luati.—  Т.:  , , 0 ‘ME“  Davlat  ilmiy  nashriyot)
 
2006  -   2-jild,  582-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

hal  qiladi,  ya’ni 
„ Nega  xu ddi  m ana  shunday  o'qitish  k e r a k ? “
 savoliga 
javob  tayyorlaydi.  Eng  foydali  m ateriallarni,  m etodlarni  o 'rgan adi, 
tanlangan  m etodlarni  asoslaydi,  tavsiyalarni  eksperim ental  tekshiradi.
B oshlang'ich  sinflarda  ona  tili  o'qitish  m etodikasi  yuqori  sinflarda 
o na  tili  o'q itish   m etodikasining  dastlabki  bosqichi  bo'lib,  u  tekshira- 
digan  m asalalarni  boshlang'ich  sin f o'quvchilariga  tadbiqan  (muvofiq 
ravishda)  o'rgatadi.  Shu  bilan  birga,  boshlang'ich  sinflarda  ona  tili 
o'q itish  m etodikasining  o'ziga  xos  xususiyatlari  mavjud.  B oshlang'ich 
sinflarda  o n a  tilini  o 'q itish   gram m atika,  im lo  va  unga  bog'liq  holda 
n utq  o'stirish  m etodikasinigina  emas,  balki  xat-savod  o'rgatish,  sinfda 
va sinfdan tashqari  o'q ish   m etodikalarini  ham   o 'z  ichiga  oladi.  Shular- 
d an  kelib  chiqib,  boshlang'ich  sinflarda  ona  tili  o 'qitish   m etodikasi 
fani  quyidagi  vazifalarni  bajaradi:
a)  boshlang'ich  sinflarda  ona  tili  kursining  m azm uni,  hajmi  va 
m avjud  tizim ini,  y a’ni  kursning  (xat-savod  o'rgatish,  o 'q ish,  g ram ­
m atika,  imlo,  nutq  o'stirish  va  h.k.)  dasturini  belgilash  va  asoslash;
b) o 'q ish  va yozuvdan bilim va ko'nikm alarning shakllanishi jarayo- 
nini  h am da  bu  jarayonda  o'quvchilar  duch  keladigan  qiyinchiiiklarni 
o'rganish ,  xatolarning  sababini  tahlil  qilish,  ularning  oldini  olish  va 
to 'g 'rilash g a yordam   beradigan  ish  turlarini  ishlab  chiqish;
d)  ona  tilidan  beriladigan  o 'q uv   m aterialini  o'q u v ch ilar  aniq  tu- 
shunishi  va  puxta  o'zlashtirishiga,  ularda  olgan  bilim larini  am aliyotda 
tatbiq eta olishga va o 'quvchilam ing um um iy taraqqiyotiga,  ya’ni  ular­
ning zehnini,  xotirasini,  kuzatuvchanligini,  yodda saqlashini,  m antiqiy 
tafakkurini,  ijodiy  o'ylashini,  nutqini  o'stirishga  yordam   beradigan 
m etod  va  vositalarni  ishlab  chiqish;
e) o na tilini o'rgatish bilan bog'liq holda m aktablar oldiga qo'yilgan 
tarbiyaviy vazifalarni  am alga  oshirish,  o'quvchilarda  axloqiy va  estetik 
sifatlarni  shakllantirish.
O na  tili  o'qitish   m etodikasi  ta ’lim ning  turli  bosqichlarida  o'quv- 
chilarning  bilim,  k o'nikm a  va  malakalarini  aniqlaydi,  o'qishning 
m uvaffaqiyati  va  kam chiliklarini  belgilaydi,  sababini  izlaydi,  xato  va 
kam chiliklam i  bartaraf etish  usullarini  topadi.
O na  tili  m etodikasi  t a ’lim  tizim ining  barcha  bosqichlirida  ona 
tilini  o'qitishning  izchillik  va  uzlnksizligini  ta ’m inlaydi.  M aktabgacha 
tarbiya  m uassasasida,  asosan,  bolalam ing  nutqini  o'stirish  nazarda 
tutiladi.  B oshlang'ich  sinfda  o'quvchilar  nutqini  o'stirishdan  tashqari, 
ona  tilidan  elem entar  nazariy  tushunchalarni  am aliy  o'zlashtirishlari 
ham   nazarda  tutiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

B oshlang'ich  sinflarda  ona  tili  o'qitish  m etodikasi  fani  quyidagi 
bo'lim larni  o 'z   ichiga  oladi:
1.  Savod  o‘rgatish  metodikasi, 
ya’ni  elem en tar  o'q ish   va  yozishga 
o'rgatish.  Bolalarga  savod  o'rgatish  pedagogika  fanidagina  em as,  balki 
ijtimoiy  hayotda  ham   ju d a   jiddiy  m asalalardan  hisoblanadi.  C hunki 
xalqning savodxonligi m ustaqillik uch u n , siyosiy onglilik uchu n,  m ad a ­
niyat  uch u n   kurash  qurolidir.  M ustaqil  O 'zbekiston  Respublikam izda 
har bir kishining savodxon bo'lishiga alohida e ’tibor berilm oqda.  P rezi­
dentim iz  I.A .K arim ov  kelajak  avlodning savodxon,  yuksak  m a’naviyat 
egasi  bo'lib  yetishishlari  uchun  g 'am x o 'rlik  qilm oqdalar.  Misol  u ch u n , 
l-sinfga  qadam   qo'yg an   bolalarga  barcha  o 'q u v   qurollarining  sovg'a 
qilinishi,  2008-yilning  „Y oshlar  yili"  deb  atalib,  shu  nomli  dasturning 
amalga  oshirilishi  va  hokazo.
2. 
0 ‘qish  metodikasi. 
B oshlang'ich  sinflarda  o'qish  predm etining 
vazifasi  bolalarni  to 'g 'ri,  tez  (m e’yorida),  ongli  va  ifodali  o 'q ish   m a- 
lakalari  bilan  qurollantirish  hisoblanadi.
3. 
Grammatika,  fonetika,  so'z yasalishini o'rganish metodikasi. 
Bu 
bo'lim   elem entar to 'g 'ri  yozuvga va  husnixatga  o'rgatishni,  gram m atik 
tushunchalar,  boshlang'ich  imlo  m alakalarini  shakllantirishni  nazarda 
tutadi.
4. 
Nutq  o‘stirish  metodikasi. 
Bu  bo'lim   boshlang'ich  sinflarda 
alohida  o 'rin   tutadi.  Bolalar  birinchi  navbatda  tilni,  nutqni  o'qu v  
predm eti  sifatida  anglaydilar,  ular xohlagan  va  qiziqarli  narsalarnigina 
emas,  balki  zaruriy  narsa  va  hodisalar  haqida  o'ylab,  rejali  nutq 
tuzish  zarurligini  ham   tushuna  boshlaydilar.  U lar  o'zin in g   grafik 
shakli  bilangina  em as,  balki  leksikasi,  sintaktik  va  m orfologik  shakli 
bilan  ham   og'zaki  nutqdan  farq  qiladigan  yozm a  nutqni  ham   egal- 
laydilar.  M etodika  bolalar  nutqini  boyitishi,  sintaktik  va  bog'lanishli 
nutqini  o'stirishni  ham   ta ’m inlashi  kerak.  Shuni  aytib  o 'tish   kerakki, 
bog'lanishli  nutq  m aktablarda  alohida  bo'lim   sifatida  o'rganilm aydi,  u 
til  fanining  boshqa  bo'lim lari  bilan  bog'langan  holda  shakllantiriladi.
Ona  tili  o‘qitish metodikasi  fanining metodologik va  ilmiy  asoslari. 
Ona  tili  o'qitish  m etodikasining  m etodologik  asosi  borliqni  bilish 
nazariyasidir.  Bu  fanning  bosh  vazifasi  o'quvchilam ing  o'zbek   tili 
lug'at  boyligini  to 'liq   o'zlashtirib  olishlarini  ta ’m inlashdir.
M a’lumki, jam iy atd a til  kishilar o'rtasidagi  aloqaning zaruriy vosi- 
tasidir.  Tilning  aloqa vositasi  sifatidagi  aham iyati  uzluksiz ortib  boradi. 
Til  borliqni  oqilona,  m antiqiy  bilish  vositasidir.  Til  birliklari  yordam i- 
dagina  bilish  jarayo nida  um um lashtirish,  tushunchani  m uhokam a  va 
xulosa  bilan  bog'lash  am alga  oshadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Til  va  nu tq   tafakkur  bilan  uzviy  bog'lanadi.  Tilni  egallash  va  nutq 
o'stirish  bilan  o'quvchining  fikrlash  qobiliyati  ham   o ‘sib  boradi.
M aktabning  vazifasi  tilni  kishilar  orasidagi  m unosabatning  rivoj­
langan  nozik  quroliga  aylantirish  hisoblanadi.
M etodik fan sifatida ona tili o 'q itish   m etodikasi boshlang'ich ta ’lim 
standard  belgilab  bergan  vazifalarni  am alga  oshiradi,  ya’ni  tafakkur 
qilish  faoliyatlarini  kengaytirish,  erkin  fikrlay  olish,  o ‘z  fikrini  og ‘zaki 
va  yozm a  ravishda  ravon  bayon  qila  olish,  jam iyat  a ’zolari  bilan  erkin 
m uloq otd a  b o ‘la  olish  ko‘nikm a  va  m alakalarini  rivojlantirishga  oid 
m etod va  usullam i  ishlab  chiqadi.
Bilish  nazariyasiga  k o ‘ra  analitik-sintetik  ishlar  yordam ida  til  us­
tida kuzatishdan  um um iy xulosa chiqarishga,  nazariy ta ’rif va  qoidaga, 
shular  asosida  yana  og‘zaki  va  yozm a  tarzdagi  nutqiy  aloqaga,  to ‘g‘ri 
yozuv  va  t o ‘g ‘ri  talafFuzga  o ‘tiladi.  O 'quvchilar  jonli  nutqiy  aloqaga 
to ‘g‘ri  talaffuz  va  to ‘g ‘ri  yozuvni  elem en tar nazariy m a ’lum otlar asosi­
da  am aliy  egallash  orqali  kirishadilar.  U lar  til  m ateriallarini  kuzatish, 
tahlil  qilish  orqali  elem entar  nazariy  qoidalar  chiqaradilar,  o'rgangan 
va  o'zlashtirilgan  nazariy  qoidalarni  am aliyotga  ongli  ravishda  tatbiq 
etadilar.
M aktabda  ona  tili  o'qitish  m etodikasining  bunday  yo'nalishi  ha- 
qiqatni  bilish  qonuniyatlariga  ham ,  hozirgi  zam on  didaktikasi  vazi- 
falariga  h am   m os  keladi.
„ T a ’lim   to ‘g'risida“gi  q onunda  ta'lim   sohasidagi  davlat  siyosati- 
ning  asosiy  tam oyillari  belgilab  berildi:
—  ta ’lim  va  tarbiyaning  insonparvar,  demokratik  xarakterda  ekanligi;
—  ta ’lim ning  uzluksizligi  va  izchilligi;
—  u m u m iy   o 'r ta ,  sh u n in g d e k ,  o 'r ta   m axsus  k a s b -h u n a r t a ’lim i- 
ning  m ajbu riylig i;
—  o 'r ta   maxsus,  kasb-hunar  ta ’lim ining  yo'nalishini:  akadem ik 
litseyda yoki  kasb-h unar  kollejida  o 'q ish ni  tanlashning  ixtiyoriyligi;
—  ta ’lim   tizim ining  dunyoviy  xarakterda  ekanligi;
—  davlat  t a ’lim  standartlari  doirasida  ta ’lim  olishning  h am m a 
u ch u n   ochiqligi;
—  t a ’lim   dastu rlarin i  tan lashg a  yagona  va  tabaq alash tirilg an  
yondashuv;
—  bilimli  bo'lishni  va  iste’dodni  rag'batlantirish;
—  ta ’lim   tizim ida  davlat  va jam o at  boshqaruvini  uyg'unlashtirish3.
3 
O ' z b e k i s t o n   R e s p u b l i k a s i n i n g   „ T a ’lim   t o ‘g ' r i s i d a " g i   q o n u n i .   / / B a r k a m o l  
a v lo d   —  O ' z b e k i s t o n   t a r a q q i y o t i n i n g   p o y d e v o r i . —  T o s h k e n t :   „ S h a r q " ,  19 9 7 , —  2 0 -  
b e t.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bu tam oyillar bo shlang'ich ta ’lim da o n a tili o'q itish  m etodikasining 
vazifalarini ham  belgilab, aniqlashtirib beradi.  Q o n u n d a ta ’kidlanganki, 
bo shlang'ich  ta ’lim  um um iy  o 'rta   t a ’lim   olish  u c h u n   zaru r  bo'lgan 
savodxonlik,  bilim  va  k o 'n ik m a  asoslarini  shakllantirishga  qaratilgan.
Boshlang'ich  sinflarda  o n a   tili  o'q itish   m etodikasi  fani  o 'z   vazi­
falarini  belgilab  olishda  ta ’lim  sohasidagi  davlat  hujjatlariga  tayanadi. 
Keyingi  yillarda  m ustaqillik sharofati  bilan t a ’lim ni  tubdan   isloh  qilish 
davlat  siyosatining  asosiy  yo'nalishiga  aylandi.  „ T a ’lim  to 'g 'risid a “gi 
qo nun  va  shu  asosda  yaratilgan  „K adrlar  tayyorlash  m illiy  dasturi" 
buning  yorqin  dalilidir.
„K adrlar  tayyorlash  milliy  dasturi“ da  ta ’lim  sohasini  tubdan  isloh 
qilish,  rivojlangan  dem okratik  davlatlar  darajasida,  yuksak  m a’naviy 
va axloqiy talablarga javob beruvchi  yuqori  m alakali  kadrlar tayyorlash 
Milliy  tizim ini  yaratish  asosiy  m aqsad  qilib  olingan4.
Kadrlar  tayyorlash  sohasidagi  davlat  siyosati  insonni  intellektual  va 
m a’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash bilan  uzviy bog'liq  bo'lgan  uzluk­
siz ta ’lim  tizimi orqali  har tom onlam a barkam ol shaxsni shakllantirishni 
nazarda  tutadi.
O na tili  o'q itish   m etodikasi  fani  ham  t a ’lim jarayonini  tashkil  etish 
shakllarini  va  usullarini  ishlab  chiqishda yuqoridagi  m aqsadlar asosida 
ish  yuritadi.
U m um iy  o 'rta   t a ’lim ning  b ir  bosqichi  bo'lgan  boshlang'ich  ta’lim
1—4-sinflarni  o 'z   ichiga  oladi.  M illiy  dasturda  ta ’kidlanganidek,  bu 
bosqichda  ta ’lim ning  yangicha  tizim ini  va  m azm unini  shakllantirish 
uchun  quyidagilar  zanir:
—  o'qu vch ilam ing   qobiliyatlari  va  im koniyatlariga  m uvofiq  ravish­
da  ta ’lim ga  tabaqalashtirilgan  yondashuvni joriy  etish;
—  ta ’lim  berishning  ilg'or  pedagogik  texnologiyalarini,  zam onaviy 
o 'quv-uslubiy  m ajm ualarini  yaratish  va  o 'q uv-tarbiya  jarayonini 
didaktik jih atd an   ta ’m inlash  va  hokazo.
M illiy  dasturda  ta ’lim  tizim ining  yaxlit  axborot  m akonini  vu­
judga  keltirish  bo'yicha  ta ’kidlangan  ko 'rsatm alar,  uzluksiz  ta ’limni 
ta ’m inlash  borasidagi  islohotlarni  am aliyotga  tatbiq  etish  boshlang'ich 
sinflarda ona tili o 'q itish  m etodikasi  oldida turgan  dolzarb vazifalardan 
hisoblanadi.