O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz

O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
FALSAFA 
1/5/1 2021 
- 46 -
Тил ички қийинчиликлар, биринчи навбатда, 
сўзларнинг кўпмаънолилик хусусиятига кўра юзага 
келади, масалан get феълининг маънолари луғатда бир 
нечта саҳифаларни эгаллайди ва тўғри танлов учун 
контекстни билиш керак бўлади, кўпинча эса "тилни ҳис 
қилиш - чувство языка " ёрдам беради, яна бир йўли 
сўзлардан фойдаланиш учун конкрет вазият хам ёрдам 
бериши мумкин. 
Масалан, 
инглиз 
тилида 
historical 
сўзини 
исторический факультет сўз бирикмасида шундай ҳолатда 
эмас балки, history faculty шаклида таржима қилинади. 
Яна бир мисол: Он посмотрел на часы жумласини 
таржима қилиш учун: соатни қўл соати (watch), ёки девор 
/ стол соати (clock) эканлигини билиш керак бўлади. 
Бунда нутқнинг қайси тури (регистр речи) ни: расмий, 
норасмий, ёзма нутқ ёки оғзаки нутқ эканлигини ҳисобга 
олиш керак бўлади. Шунингдек, британча ва америкача 
сўз бирикмаларидан тўғри фойдаланишни хам ўз ичига 
олади. Агар британлар томонидан ёзилган матн таржима 
қилинса, у ҳолда faculty сўзи факультет деб таржима 
қилинади. Агар америкача матн бўлса преподавательский 
штат деб таржима қилинади. 
Кейинги 
қийинчиликни 
сўзларнинг 
ясалиш 
хусусиятлари келтириб чиқаради. Масалан, немис тилида 
der Frühlingswind, der Herbstwind сўзларидаги боғловчи 
товушларнинг мавжудлиги ёки мавжуд эмаслиги 
кабиларни мисол қилиш мумкин. 
Навбатдаги қийинчилик инглиз тилида синоним 
сўзларнинг кўп эканлигидадир. Масалан: to look 
(смотреть): 
to 
stare 
(смотреть 
с 
удивлением, 
любопытством); to glare (смотреть со злостью, с яростью); 
to gaze (смотреть с восхищением, нежностью); to peer 
(смотреть быстро и украдкой) ва хоказоларни мисол 
қилиш мумкин.
Бундан ташқари китобда ўзлаштириш осонроқ 
бўлган сўзлар қуйидагича таснифланади: 
- маъно ҳажми она тилидаги сўзларнинг семантик 
ҳажмига зид бўлмаган сўзлар (шу жумладан икки тилда 
бир хил маънога эга бўлган халқаро ва ўзлашма сўзлар: 
robot, eccentric); 
- ясама ва қўшма сўзлар, шунингдек таркибий 
қисмлари ўқувчиларга таниш бўлган сўз бирикмалари 
(countless, soft-hearted). 
Турли характерга эга бўлганлиги учун кўпроқ 
қийинчиликларни келтириб чиқарувчи сўзлар қуйидаги 
мезонларга кўра гуруҳланган: 
- мазмунан фақат ўрганилаётган тилга хос бўлган 
сўзлар (kilt); 
- ўзаги она тили билан умумий бўлган, аммо 
мазмунан фарқ қилувчи сўзлар (accurate); 
- таркибий қисмлари ўқувчиларга маълум бўлса-
да, семантик яъни идиоматик ва маъно жиҳатидан она 
тилига ўхшаш бўлмаган иборалар ва қўшма сўзлар (white 
elephant, breadwinner); 
- маъно доираси она тилидаги тегишли сўзнинг 
маъно доирасидан кенгроқ бўлган лексик бирликлар 
(table); 
- она тилидаги тегишли сўзлар маънолари ҳажми 
тенг бўлган лексик бирликлар (auditorium) [5, б. 291].
О.А. Лискина пайдо бўлувчи қийинчиликларнинг 
омили сифатида чет тилдаги нутқни идрок этиш ва ундан 
фойдаланишнинг маданий хусусиятларини назарда 
тутади: 
- ўрганилаётган тил лексик бирликларининг лексик 
ва фразеологик мослашувидаги қийинчиликлар, бу ҳар 
бир тилга хос бўлган сўзларнинг бирикиш ҳажми билан 
белгиланади; 
- лексик бирликнинг полисемияси яъни, сўзнинг 
маънолари турли тилларда мос келмаслиги; 
- сўзни контекстда идрок қилишда юзага келадиган 
қийинчиликлар, масалан, сўзма-сўз таржимага бутун 
жумланинг маъносини бузилишига олиб келиши мумкин. 
[2, б. 465]. 
Ч. Юйцзян эса чет тил лексикасини ўзлаштиришда 
частоталилик 
хусусиятини 
чет 
тил 
лексикасини 
ривожлантиришга тўсқинлик қилишини таъкидлайди. 
Чунки бу, сўз маъносининг ўз ўрнида ишлатилмаслигига, 
лексик бирликларнинг бирикиши, маъно торайиши ёки 
кенгайиши меъёрларининг бузилишига, паронимларни 
фарқлаш, антонимлар, синонимлар ва омонимларни 
ишлатишда нотўғри фойдаланишга, кўп маъноли сўзнинг 
маъносини аниқлаш учун контекстга етарлича эътибор 
берилмаслига сабаб бўлади. [4, б. 278]. 
Олимларнинг бу каби методик типология бўйича 
олиб борган тадқиқот ишларини кўплаб келтиришимиз 
мумки. Булардан хулоса қиладиган бўлсак, лексиканинг 
методик типологияси ўқув жараёнида лексик материални 
оқилона (рационально) тартибга солишга имкон беради. 
Бунда 
чет 
тил 
сўзининг 
функционал-семантик 
хусусиятлари ҳамда она тили ва хорижий тилларнинг 
ўзаро таъсир омиллари ҳисобга олиниши мақсадга 
мувофиқ бўлади.