|
. Iqtisodiy geografiya fanining obekti va unga ta‟sir etuvchi
omillar
. Iqtisodiy geografiya ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish va
joylashtirish uchun muhim bir sharoit bo„lgan geografik muhitni
baholashga kishilik jamiyati va tabiat o„rtasidagi masalalarga to„g„ri
yondashib, katta ahamiyat beradi.
Tabiat – moddiy ne‟mat ishlab chiqarishning tabiiy bazasi bo„lib,
jamiyat taraqqiyotida muhim ahamiyatga ega bo„lib, mehnat vositalari
va predmetlarining birinchi manba‟si hisoblanadi. Inson tomonidan
o„zlashtirilgan tabiat vositalari mehnat predmeti bo„lib xizmat qiladi.
Ishlab chiqarish qurollari va boshqa mehnat vositalari ham tabiat,
materiallaridan tayyorlanadi. Moddiy ne‟mat ishlab chiqarish ham
ma‟lum bir xususiyatga ega bo„lgan hududlarda amalga oshirildi.
Bundan kelib chiqqan holda ijtimoiy ishlab chiqarishni joylashtirishni
o„rganishda geografik muhit va uning elementlarini ayrim hududlarda
o„zaro ta‟sirini hisobga olish kerak.
O„zining roli jihatidan moddiy ishlab chiqarishda tabiiy resurslar
ikki turga bo„linadi:
1) Inson yashashi uchun eng zaruriy vosita sifatida xizmat qiluvchi
resurslar (tabiiy hosildor tuproqlar, dengiz va dardagi baliqlar, o„rmon
va cho„llardagi hayvonlar, o„simlik dunyosidagi tabiiy oziq-ovqat
resurslari – masalan meva va ildizlar).
2) Mehnat vositalari manbaa‟si bo„lgan resurslar (metallar,
yoqilg„i, daraxt, qurilish toshlari, suv energiyasi, qush energiyasi va
boshqalar).
Jamiyat rivojlanishining quyi pog„onasida moddiy ishlab chiqarish
uchun birinchi tur resurslari katta ahamiyatga ega, keyinroq esa
ikkilamchi tur resurslari muhim rol o„ynaydi. Jamiyat rivojlanib borishi
bilan takomillashgan ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarish
6
manbv‟si bo„lgan geografik muhitning roli mavqei mehnat arenasi
sifatida oshib boradi. Tabiat va jamiyat bir –biriga ta‟sir qiladi.
Tabiat – sarf harajatlarni kamaytirib, mehnat unumdorligini
oshirib, moddiy ishlab chiqarishga ijobiy ta‟sir qilishi mumkin Ki
teskarisi, qiyinlashtirishi va susaytirishi mumkin.
Biroq tabiatni jamiyat rivojlanishiga, moddiy ishlab chiqarishga
ijobiy ta‟sir qilishi mumkin Ki teskarisi, qiyinlashtirishi va susaytirishi
mumkin.
Biroq tabiatni jamiyat rivojlanishiga, moddiy ishlab chiqarishni
o„sishiga, ishlab chiqaruvchi kuchlarni joylashishiga ta‟siri hal qiluvchi
xolat emas. U turli ishlab chiqarish usullariga, ishlab chiqarish
kuchlarini rivojlanishi va joylashishiga qarab turlicha ta‟sir qiladi.
Ishlab chiqarish usullari almashishi, ishlab chiqarish kuchlarini
rivojlanishi, ishlab chiqarish texnikasi takomillashishi bilan kishilik
jamiyati tabiat qonunlarini kengroq tushunib va unga tayangan holdia
tabiiy sharoitga ta‟sir qilib va undan kelajakda ishlab chiqarish kuchlarni
rivojlantirish va uni ya‟ni geografiyasini yaratishda foydalanadi. Kishilik
jamiyati tabiatni o„zgarishiga ta‟sir qiladi. Har bir yangi avlod uni o„rab
turgan tabiiy muhitni o„zgartiradi.
Tabiat va jamiyatning o„zaro ta‟siri shakli va mazmunini ochib
berish fanlarning asosiy vazifasi hisoblanadi.
Iqtisodiy geografik uchun tabiat va jamiyat o„rtasidagi o„zaro
bog„liqlik to„g„risidagi umumiy masalalar bilan bir qatorda turli tabiiy
muhitni ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishga ta‟sirini o„rganish
muhim ahamiyat kasb etadi.
O„ziga xos tabiiy sharoitga ega bo„lgan ma‟lum xududda ishlab
chiqarish joylashtiriladi va rivojlanadi. Bu sharoitga quyidagilar kiradi:
Geoekologik tuzilishi, yer osti qazib olinuvchi resurslarning
mavjudligi, relef, suv, iqlim, tuproq, o„simlik va hayvonat dunsi. Tabiiy
geografiya tabiiy sharoit va uni ma‟lum bir xududda vujudga kelishi
qonuniyatlarini o„rgatadi.
Tabiiy geografiya bilan uzviy hamkorlikda va aniq tarmoqlar
iqtisodiyoti ma‟lumotlariga tayangan holda xududlar tabiiy sharoitiga
iqtisodiy baho berish, va undan samarali foydalanishni aniqlash iqtisodiy
geografiyaning maqsadi hisoblanadi.
Xalq xo„jaligini rivojlanishi umumiy rejasidan kelib chiqqan holda
ma‟lum bir xududda ishlab chiqarishni joylashtirish va rivojlanishi
hamda xududiy ishlab chiqarish majmualarini tashkil qilish ko„zda
tutiladi. Shuning uchun geografik muhitni baholash (undan xo„jalik
7
yuritishda foydalanish imkoniyatini nuqtai nazaridan) va uni oqilona
o„zlashtirish muammolari iqtisodiy geografiyada muhim o„rin egallaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
