1- mavzu: Iqtisodiy geografiya fanining

4.  Shahar  va  qishloq  aholisi.
  Shaharlar  juda  qadimgi  zamonda 
ma‟muriy  hokimiyat,  savdo  va  hunarmandchilik  markazlari,  harbiy 
qo„rg„onlar  sifatida  Nil,  Dajla  va  Frot  daryolari  deltalarida  paydo 
bo„lgan.    Mashinasozlik  sanoati,  transport  va  jahon  bozorining  o„sishi 
bilan  shaharlarda  sanoat  to„plandi,  ko„p  shaharlar  transport  tugunlariga 
savdo-taqsimot markazlariga  aylanib bordi. Shaharlarning ma‟muriy va 
madaniy  markazlar  sifatidagi  mavqiylari  kuchaydi.  XX  asr  o„rtalarida 
nomoddiy  ishlab  chiqarish  sohalarining  o„sishi  bilan  shaharlarning 
vazifalari  yanada  ko„pydi.  Hozirgi  zamon  shahari  odatda  bir  qancha 
vazifani  bajaradi.  Lekin  bir  xil  vazifani  bajaruvchi  shaharlar  ham 
mavjud masalan, tog„-kon sanoati shahari,ilmiy shahar, kurort shahari va 
hatto  poytaxt  shaharlari  bor.  Ba‟zi  shaharlar  poytaxt  qilish  uchun 
maxsus  qurilgan.    XX  asr  boshida  aholisining  soni  100  mingdan  ortiq 
150 ta shahar mavjud bo„lib, ularga aholining atigi 5 foizi to„g„ri kelgan. 
Bunday  shaharlarning  miqdori  90-yillarning  boshida  2,5  mingni  tashkil 
etdi, 2001 – yilda esa 3,5 mingdan ortib ketdi.  
Urbanizatsiya  hozirgi  zamondagi  eng  muhim  ijtimoiy-iqtisodiy 
jarayonlardan hisoblanadi. Urbanizatsiya (lotincha – urbs-“shahar”) deb 
mamlakatda,  hudud  va  jahonda  shaharlarning  o„sishi  va  shahar  aholisi 
salmog„ining oshishiga, murakkab shaharlar shaxobchalari, tizimlarining 
paydo bo„lishi va rivojlanishiga aytiladi.  
Hozirgi  zamon  o„rbanizatsiyasi  butun  jahonga  tegishli  jarayon 
bo„lib,  ko„pchilik-mamlakatlarga  xos  bo„lgan  uchta  umumiy 

---

 
52 
xususiyatiga  egadir.  Birinchi  xususiyat-shahar  aholisi  sonining  xususan 
rivojlanayotgan mamlakatlarda tez sur‟atlar bilan o„sib borishi. 
Ikkinchi  xususiyat-aholi  va  xo„jalikning  asosan  yirik  shaharlarda 
to„planishi.  Bunga  ishlab  chiqarish  xususiyati,  uning  ilm-fan,  ta‟lim 
bilan aloqasining murakkablashib borayotgani sabab bo„lmoqda. Aholisi 
1  mln.  dan  ortiq  bo„lgan  shaharlar  “millioner”  shaharlar  deb  ajratish 
odati mavjud. 
Uchinchi xususiyat – shaharlar maydonining kengayib ketishi. 
Urbanizatsiya  darajasiga  ko„ra  jahaondagi  barcha  mamlakatlarni 
uchta katta toifaga ajratish mumkin. Lekin asosiy farq mamlakatlarning 
rivojlanish  darajasiga  bog„liq.  Rivojlanayotgan  mamlakatlarda  90-
yillarning  boshlarida  Urbanizatsiya  darajasi  33  foizni  (Ruanda  6%, 
Brundi 9 %, Nepal 12 %, Kambodja 16 %, Gvaniya 17 %), rivojlangan 
mamlakatlarda  72  foizni  (Belgiya  97  %,  Isroil  91  %,  Avstraliya  85  %) 
tashkil etgan. Butun jahon bo„yicha shahar aholisi 2001-yilda 47 foizni 
tashkil etdi. 
Shaharlarning  tez  o„sayotganiga  qaramay,  jahon  aholisining 
yarmidan ortig„i qishloq joylarda yashaydi, qishloqlarning umumiy soni 
esa  15-20  mln.  ga  yetadi.  Qishloq  aholsining  joylashishida  asosan  ikki 
xil shakl mavjud: g„uj va tarqoq joylashsin. 
Qanday 
xil 
qishloqlarning 
mavjudligi 
tarixiy, 
iqtisodiy 
rivojlanishga,  tabbiy  sharoitining  xususiyatlariga  bog„liq.  Aholining 
qishloqlarda g„uj bo„lib joylashishi mamlakatlarning ko„pchiligida ko„p 
tapqalgan.  Ayniqsa  Rossiya,  Xorijiy  Yevropa,  Xitoy,  Yaponiyada  bu 
shakl  yaqqol  namoyon  bo„lgan.  Lekin  qishloqlarning  shakli  xilma-xil 
bo„lishi  mumkin.  Fermalar  AQSH,  Kanada  va  Avstraliyada  eng  ko„p 
tarqalgan.  Aholi  joylashishining  aralash  turlari  ham  mavjud. 
Ko„chmachi  chorvochilik  o„lkalarida  doimiy  qishloq  joylari  umuman 
yo„q.