Тошкент-2021 3 Апрель 2021 10-қисм Тошкент апрель 2021 йил. Тошкент: «Tadqiqot»

Апрель 2021 10-қисм
Тошкент
sifatdoshlar hozirgi o‘zbek tilida arxaik hisoblanadi.
6. –(u)vchi: keluvchi, kutuvchi, boshlovchi kabi. Bu sifatdosh narsaning doimiy harakat belgisini 
bildiradi. Masalan: Pishqiruvchi vahshiy daryoga ko‘rsatilar tamom yangi yo‘l. (H.Olimjon)
Sifatdoshlar ot o‘rnida qo‘llanilib, ot vazifasini bajarishi mumkin, ya’ni otlashadi. Bunda 
ular ot kabi egalik, kelishik, ko‘plik qo‘shimchalarini oladi va gapda ega, to‘ldiruvchi, qaratqich 
aniqlovchi va undalma vazifalarida keladi. 
Sifatdosh fe’lning funksional shakllaridanbiri bo‘lib, narsaning harakat va holat belgisini 
ko‘rsatadi, odatda, sifatlovchi vazifasida keladi:
Sifatdoshning belgilari:
a) harakat tushunchasini anglatadi. Masalan: U doimo 
izlanadigan
, doimo harakatda 
bo‘lgan
, 
parvozga 
chog‘langan
ilg‘or kishilarimizdan bir. (I.Rahim);
b) nisbat, o‘timli-o‘timsizlik, bo‘lishli-bo‘lishsizlik ma’nolarini ifodalaydi. Masalan: Tirqishdan 
qarab 
turgan 
Hayot o‘zini chetga oldi. (M.Ismoiliy). 
Kiyingan
bola (o‘zlik), 
o‘qilgan
kitob, 
chaqirilgan
mehmon (majhul) kabi;
v) boshqa so‘zlarni boshqarib keladi: Anorxon o‘z Vatanini chin yurakdan 
sevgan
, o‘z ishiga 
ko‘ngil 
qo‘ygan
qiz. (I.Rahim);
g) shaxs va narsaning harakat bilan bog‘liq belgisini bildirib, gapda sifatlovchi vazifasida keladi, 
sjaklan o‘zgarmaydi: Do‘stlik 
bo‘lmagan
joyda ishning rivoji ham bo‘lmaydi. (S.Zunnunova) 
d) otlashib kela oladi. Bu vaqtda ot singari kelishik, egalik affikslarini qabul qiladi va shunga 
mos vazifada keladi: 
Maqtanganning
uyini, 
kerilganning
to‘yini ko‘r.
e) shaxs-son affiksi bilan tuslanib, fe’lning aniqlik mayliga xos zamon shakllarini hosil qiladi. 
Narigi yoqdagi go‘zal favvoralar qurilishi endi 
boshlangan
. (P.Qodirov)
Sifatdoshlar ifodalagan zamon nisbiy bo‘ladi. Harakatning nutq so‘zlanib turgan paytga 
munosabatini bevosita ko‘rsatmaydi. Uning qaysi zamonga tegishliligi gapning kesimi orqali 
anglashilgan vaqtga yoki gapning umimiy mazmuni bildirgan vaqtga nisbatan belgilanadi.
Sifatdoshning asosan otga bog‘lanib, otni aniqlab kelishi, sifatdoshning funksiya va ma’noda 
sifatga yaqinlashib kelishini shartlagan. 
O‘zbek tilidagi sifatdoshlar o‘zlarining leksik ma’nosiga ko‘ra, predmetlarning harakat belgilarini 
ifodalab aniqlab keladi. Sifatlar ham belgi tasavvurini ifodalaydi. Lekin sifatlar ifodalagan belgilar 
statik- “passiv” belgilar bo‘lib, sifatdoshlar ifodalagan belgilar aktiv o‘zgaruvchan, dinamik 
belgilardir. Quyida keltirilgan misollardagi sifatdoshlar bilan sifatlarning leksik ma’nosini qiyos 
qilish: yuradigan bola…, katta shahar.