Toshkent moliya instituti "ijtimoiy fanlar" kafedrasi

 

 

 

155 

 

Masalan: har qanday uchburchak ichki burchaklarining yig’indisi 180* ga teng. Bunda o’tkir, o’tmas, to’g’ri 

burchakli uchburchak nazarda tutiladi.  

b) 

Noto’liq  induksiya  shunday  mantiqiy  uslubki,  unda  turkumga  mansub  pedmetlar  haqida 

chiqarilgan xulosa uning tarkibiga kiruvchi barcha predmetlarni qamrab olishi shart emas. 

Masalan: 

suv (N2 O)2 vodorod atomi va 1 kislorod atomidan iborat.  

Noto’liq  induksiya 

ehtimollik,  haqiqatga  yaqinlik  xarakteriga  ega  bo’ladi.  Masalan:  Isitilganda  azot, 

kislorod,  vodorodlarning  kengayishi  kuzatiladi.  Shu  asosda  gazlar  isitilganda,  kengayadi,  degan  xulosaga 

kelish mumkin. 

Noto’liq induktiv 

xulosa chiqarish 3 ko’rinishda uchraydi:  

1) Oddiy sanash orqali induktiv xulosa chiqarish. Bu ommabop induksiya , deb ataladi.  

2) Faktlarni tanlash va tahlil etish orqali xulosa chiqarish.  

3) Salbiy aloqadorlikni aniqlashga qaratilgan ilmiy induksiya.  

4. 

Anologiya 

grekcha  anologia  so’zidan  olingan  bo’lib,  muvofiqlik,  o’xshashli  ma’nolarini  anglatadi. 

Analogiya  xulosa  chiqarishning  eng  qadimgi  uslublaridan  biri  hisoblanadi.  Analogiya  inson  tafakkuri 

taraqqiyotining  dastlabki  bosqichlaridan  boshlab  rivojlangan.  Analogiya  xulosa  chiqarishning  shunday 

uslubiki, muayyan belgining, munosabatning predmetga xosligi  haqidagi  xulosa boshqa predmetning belgi 

va munosabatlariga solishtirish vositasida chiqariladi.  

Analogiyada o’rganilayotgan predmet - modelyep, unga xususiyatlari belgilari o’xshagan predmet - prototip, 

deb yuritiladi. Masalan:  

A predmet a, b, c, d, q xususiyatlarga ega;  

V predmet ham a,b,c,d xususiyatlariga ega.  

Demak, V predmet q xususiyatiga ham ega bo’lishi mumkin.  

Yer va Quyosh solishtirilayapti, deylik. Yerning quyoshga o’xshash elementlari: a) har ikkisi bir sistemaga 

kiradi. b) spektral analiz orqali har ikkalasining kimyoviy tuzilishi o’xshashligi aniqlandi. v) Quyoshda geliy 

mavjudligi  aniqlandi  va  shu  asosda  geliy  Yerda  ham  mavjud  bo’lsa  kerak,  degan  xulosa  chiqarildi. 

Keyinchalik bu xulosa geliy elementining kashf qilinishi bilan isbotlandi.  

Analogiya  yordamida  xulosa  chiqarishdan  amaliyotda  keng  foydalaniladi.  Masalan:  g’o’zadagi  ko’sakka 

qarab, hosildorlikni aniqlash; ekin zararkunandalariga qarshi kurashning biologik usulini topish; turli texnik 

vositalar,  moslamalar  yasash,  kibernetik  mashinalarni  yaratish  va  boshqalarda  mantiqiy  fikrlashning 

analogiya usulidan foydalanilgan.  

Analogiya  yordamida chiqarilgan xulosalar insonning olam haqidagi bilimlarining chuqurlashuviga xizmat 

qiladi.  

Odatda,  analogiya  bo’yicha  chiqariladigan  xulosa  ehtimollik  xarakteriga  ega  bo’ladi,  uning  haqiqatga 

qanchalik yakinroq bo’lishi bir qator omillarga bog’liq bo’ladi:  

- o’rganilayotgan va solishtirilayotgan ob’ekt mumkin qadar ko’proq umumiy belgilarga ega bo’lishi;  

- bu belgilarning mumkin qadar ko’proq narsa va hodisalar mohiyatidan kelib chiqishi.  

 

Xulosaga asos qilib olingan axborot (belgi, tomon va hokazo)ning xarakteriga ko’ra analogiya 2 ko’rinishda 

namoyon bo’ladi: