Toshkent moliya instituti "ijtimoiy fanlar" kafedrasi

Sofistika

. Sofistika falsafiy metodlar jumlasidan bo‘lib, Qadimgi YUnonistonda, miloddan avvalgi V va IV 

asrning  birinchi  yarmida  ijtimoiy-siyosiy  hayotda  xususiy  bir  yo‘nalish  sifatida  paydo  bo‘lgan.  Sofistika 

namoyandalari:  Protagor,  Gorgiy,  Gippiy,  Antifont  va  boshqalardir.  Sofistikaning  paydo  bo‘lishi,  antik 

YUnonistonda iqtisodiy taraqqiyotga bo‘lgan ehtiyoj bilan bog‘liq. Bu oila urug‘ an’analaridagi turg‘unlikni 

bartaraf  qilish,  yangi  ijtimoiy-siyosiy  o‘zgarishlarga  ehtiyoj  davri  edi.  Sofistikaning  inqirozi  eramizdan 

avval  IV  acp  o‘rtalarida  boshlandi.  Eramizning  II  asrida  klassik  yunon  sofistlarining  g‘oya  va  uslublarini 

qayta ishlashga intiluvchi yangi oqim paydo bo‘ldi. 

Sofistika  mavjud  nazariya  va  ma’lumotlarni  saqlashga  intiladi.  U,  yangi  fikr  eski  fikrning  bir  qismi 

ekanligini asoslashga yoki mantiq qonunini tuzib, mavjud bilimlar tizimini barcha ziddiyatlardan tozalashga 

harakat  qiladi.  Bu  metoddan  semantik  va  mantiqiy  qonunlarda  istalgan  isbotlash  uchun  foydalaniladi. 

Ko‘pgina darslik va qo‘llanmalarda bu ibora yunon tilidagi «sopism» so‘zi asosida, ya’ni ataylab xilma-xil 

ma’noga ega bo‘lgan tushunchalarni ishlatish orqali kerakli, ammo haqiqatga to‘g‘ri kelmaydigan, ko‘chma 

ma’nomazmunga  erishish  usuli,  deb  ta’kidlanadi.  Bu  usul  qo‘llanilganda  fikrning  mazmuni  ko‘chma 

ma’noda bayon qilinadi, ya’ni «Qizim, senga aytaman, kelinim,sen eshit», deganga o‘xshash holat nazarda 

tutiladi. U, nafaqat, Qadimgi YUnoniston, balki o‘pta asrlarda Evropada ham keng tarqalgan. Agar bu usul 

yolg‘on  xulosalarga  olib  kelsa,  nega  o‘z  davrining  ko‘pgina  dono  kishilari  undan  foydalanganlar,  degan 

savol  tug‘ilishi  mumkin.  Ma’lumki,  insoniyat  tarixida  hurfikrlilik  va  ijtimoiy-siyosiy  jarayonlarga 

munosabatni  to‘g‘ri  ifodalashning  iloji  qolmagan  zamonlar  ko‘p  bo‘lgan.  Bunday  holni  inkvizitsiya 

hukmron  bo‘lgan  o‘pta  asrlar  Evropasiga  ham  tatbiq  etish  mumkin.  O‘sha  davrda  ham  ko‘pgina 

ziyolilarning  ana  shu  usulga  suyanmasdan  iloji  yuq  edi.  Umuman  olganda,  falsafada  «do‘ppi  tor  kelib 

qolgan» ana shunday zamonlarda fikrni Gulxaniyning mashhur «Zarbulmasal» acapi kabi ifodalash hollari 

uchrab  turadi.  Buni  o‘rta  asrlar  Evropasiga  nisbatan  olsak,  unda  Servantesning  «Don  Kixot»  acapi  nima 

sababdan  shunday  yozilganligi,  uning  bosh  qahramoni  esa  nima  uchun  shamol  tegirmonlariga  qarshi  jang 

qilganligi va bu lavhalar zamirida qanday botiniy mazmun yashiringani aniq bo‘ladi. 

---