Toshkent moliya instituti "ijtimoiy fanlar" kafedrasi

 

 

 

95 

 

metafizik  usulda  fikr  yuritamiz,  nimalargadir  ana  shunday  munosabatda  bo‘lamiz.  Aclida  esa,  ular  ham 

azaliy  o‘zgarishlar  jarayoniga  tushgan  narsa  va  kishilar  ekanligini  juda  kamdan-kam  hollarda  o‘ylab 

ko‘ramiz. Xuddi shunday, bizning umrimiz ham kechadan ertaga qarab oqib turadigan dialektik jarayondir. 

Biz ham ana shunday o‘zgarib boramiz, ammo ko‘p hollarda bunga unchalik ko‘p e’tibor berilavermaydi. 

SHu  tariqa  maktabni  tugatib  qo‘yganimizni,  ulg‘ayganimizni,  bolalikning  ortda  qolganini  go‘yoki  bilmay 

qolamiz...Alohida ta’kidlash lozimki, metafizik usulning hayotda, ilmiy izlanishlar va falsafiy tadqiqotlarda 

ham  o‘z  o‘rni  bor.  Bizda  haligacha  metafizikaning  tushunchalari,  kategoriyalari,  tamoyillari  va  ilmiy 

mohiyati izohlangan yoxud tadqiq etilgan asarlar, tadqiqotlar yo‘q. Qolaversa, uni dialektika bilan butunlay 

qarshi qilib qo‘yish va bu farqni mutlaq ziddiyat darajasiga ko‘tarish ham maqsadga muvofiq emas. Aynan 

ana  shunday  yondashuv  sobiq  Ittifoqda  dialektikani  mutlaqlashtirishga,  metafizikani  esa  quruq  va  o‘lik 

ta’limot sifatida qarashga, uning imkoniyatlaridan foydalanilmasligiga sabab bo‘ldi. 

Hozirgi davr fanida metafizika uch asosiy ma’noga ega: 

1.

 

Falsafa umumiy hodisalar haqidagi fandir. Bu ta’limotning asoschisi Aristotel bo‘lib, u «narsaning 

birinchi turi» haqidagi ta’limotdir. Bu ma’noda, «metafizika» tushunchasini XX acpning yirik nemis 

faylasufi M.Xaydegger ham o‘rganadi. Uningcha, bu kategoriya bilishning ob’ekti va sub’ektini bir 

vaqtda  ifodalovchi  tushunchadirham  o‘rganadi.  Uningcha,  bu  kategoriya  bilishning  ob’ekti  va 

sub’ektini bir ifodalovchi tushunchadir. 

2.

 

 Maxcyc  falsafiy  fan  ontologiya,  umuman,  borliq  haqidagi  ta’limot  bo‘lib,  nazariya  bilish  mantig‘i 

va  uning  xususiy  ko‘rinishlaridan  mustasnodir.  SHu  ma’noda,  bu  tushuncha  G‘arb  falsafasida 

o‘tmishda ham (Dekart, Leybnits, Spinoza va h.k.), hozirda ham keng qo‘llaniladi. 

3.

 

 U bilish (tafakkur) va harakatni falsafiy tushunish ma’nosida dialektikaga qarama-qarshi qo‘yiladi. 

Bunda  shu  ma’nodagi  tushuncha,  ya’ni  antidialektika  haqida  so‘z  boradi.  Uning  eng  asosiy 

xususiyatlaridan  biri  bir  tomonlamalik  bilish  jarayonining  faqat  bir  qismini  mutlaqlashtirishdir.  

Falsafa  tarixida  metafizika  (dialektika  kabi)  hech  qachon  o‘zgarmasdan  qolmagan.    U  turli  tarixiy 

shakllarda namoyon bo‘lgan. 

Bilimning  metafizik  usullari  turlicha  bo‘lib,  idealizm,  sensualizm,  ratsionalizm,  empirizm,  dogmatizm, 

relyativizm  va  boshka  shakllarda  namoyon  bo‘lib,bilimning  alohida  shakllari  natijalarini  mutlaqlashtirish 

jarayonida paydo bo‘ladi.