Standartlari

“O’zaro bog’liq tomonlar to’g’risidagi ma’lumotlarni 

ochib  berish” 

da  ta’riflangan),  masalan,  tadbirkorlik  sub’ektining  boshqaruvi  yoki 

bosh ijrochi direktoriga, taqdim qilinadigan ichki ma’lumotlarga asoslanishi kerak. 

Agar  hisobot  davri  oxirida  ochib  berilgan  miqdoriy  ma’lumotlar  tadbirkorlik 

sub’ektining davr mobaynida risklarga duchorligi bo’yicha to’g’ri tasavvurni bermasa, 

tadbirkorlik  sub’ekti  bunday  to’g’ri  tasavvurni  shakllantiradigan  qo’shimcha 

ma’lumotlarni ta’minlashi kerak. 

Tadbirkorlik  sub’ekti  moliyaviy  instrumentlarning  turkumlari  bo’yicha 

quyidagilarni ochib berishi kerak:  

(a) 

ushbu  tadbirkorlik  sub’ektining  hisobot  davri  oxirida  kredit  riskiga 

duchorligining  maksimal  darajasini  eng  aniq  ko’rsatadigan  summani,  bunda  har 

qanday  olingan  garov  yoki  kredit  sifatini  oshiradigan  boshqa  mexanizmlar  hisobga 

olinmaydi  (masalan  BHXS  32  ga  muvofiq  o’zaro  hisob-kitob  shartlariga  mos 

kelmaydigan  va  sof  asosda  hisoblashishni  ko’zda  tutadigan  shartnomalar).  Bunday 

ma’lumotlarni  ochib  berish,  agar  moliyaviy  instrumentning  balans  qiymati  kredit 

riskiga duchorlikning maksimal darajasini eng aniq qilib ko’rsatadigan bo’lsa, bunday 

moliyaviy instrumentlar bo’yicha talab etilmaydi. 

(b) 

ta’minot  sifatida  olingan  garov  va  kredit  sifatini  oshiradigan  boshqa 

mexanizmlarni  hamda  ularning  kredit  riskiga  duchorlikning  maksimal  darajasini  eng 

aniq  ko’rsatadigan  summaga  ((a)  bandga  muvofiq  ochib  beriladigan  summaga  yoki 

moliyaviy  instrumentining  balans  qiymatiga)  moliyaviy  ta’sirini  (masalan,  garov  va 

kredit sifatini oshiradigan boshqa mexanizmlar kredit riskini qay darajada pasaytirishi 

miqdori). 

(v) 

muddati  o’tgan  bo’lib  ham  qadrsizlangan  bo’lib  ham  hisoblanmaydigan 

moliyaviy aktivlarning kredit sifati to’g’risida ma’lumotlar. 

Tadbirkorlik  sub’ekti  moliyaviy  aktivlarning  turkumlari  bo’yicha  quyidagilarni 

ochib berishi kerak:  

(a) 

hisobot  davri  oxirida  muddati  o’tgan  lekin  qadrsizlanmagan  moliyaviy 

aktivlar bo’yicha to’lovlarni kechiktirish muddatlarining tahlili; va 

(b) 

hisobot  davri  oxirida  qadrsizlanishi  alohida  aktiv  bo’yicha  aniqlangan 

moliyaviy  aktivlarlarning  tahlili,  shu  jumladan  tadbirkorlik  sub’ekti  tomonidan 

ularning qadrsizlanishi aniqlanganida hisobga olingan omillar. 

Tadbirkorlik  sub’ekti  ta’minot  sifatida  olingan  garovni  yoki  kredit  sifatini 

oshiradigan  boshqa  mexanizmlarni  (masalan,  kafolatlarni)  o’ndirish  orqali  moliyaviy 

yoki  nomoliyaviy  aktivlarni  davr  mobaynida  olganida  hamda  bunday  aktivlar  boshqa 

MHXSlardagi  tan  olish  mezonlariga  mos  kelganida,  tadbirkorlik  sub’ekti  hisobot 

sanasida  bunday  egalik  qilinayotgan  aktivlar  bo’yicha  quyidagilarni  ochib  berishi 

kerak: 

---

 

 

228 

 

(a) 

aktivlarning xususiyati va balans qiymati; va 

(b) 

aktivlar  pul  mablag’lariga  oson  aylantira  olinmaganida,  bunday  aktivlar 

chiqib ketishi yoki ulardan faoliyat davomida foydalanish bo’yicha ushbu tadbirkorlik 

sub’ektining siyosatlari. 

Tadbirkorlik sub’ekti quyidagilarni ochib berishi kerak: 

(a) 

noderivativ  moliyaviy  majburiyatlar  bo’yicha  (shu  jumladan,  chiqarilgan 

moliyaviy  kafolat  shartnomalar  bo’yicha)  so’ndirish  muddatlarining  tahlili,  qaysiki 

ularning shartnoma bo’yicha qolgan muddatlarini ko’rsatadi. 

(b) 

derivativ  moliyaviy  majburiyatlar  bo’yicha  so’ndirish  muddatlarining 

tahlili.  So’ndirish  muddatlarning  tahlili  pul  oqimlari  yuzaga  kelishi  paytini  tushunish 

uchun  shartnoma  bo’yicha  so’ndirish  muddatini  bilish  muhim  bo’lgan  derivativ  

moliyaviy majburiyatlarning so’ndirish muddatlarini qamrab olishi kerak. 

(v) 

(a)  va  (b)  dagi  moliyaviy  majburiyatlarga  xos  likvidlilik  darajasi 

tadbirkorlik sub’ekti tomonidan qay tarzda boshqarilishining tavsifi. 

Tadbirkorlik  sub’ekti  yuqoridagi  talablarga  rioya  qilmaganida,  u  quyidagilarni 

ochib berishi kerak: 

(a) 

tadbirkorlik sub’ekti hisobot davri oxirida duchor bo’lgan bozor riskining 

har  bir  turi  bo’yicha  sezuvchanlik  tahlili.  Bunda  risk  darajasi  bog’liq  bo’lgan  tegishli 

o’zgaruvchan  ko’rsatkichning  hisobot  sanasida  oqilona  ravishda  kutilishi  mumkin 

bo’lgan  o’zgarishlari  foyda  yoki  zararga  va  kapitalga  qanday  ta’sir  qilishi 

mumkinligini ko’rsatish lozim; 

(b) 

sezuvchanlik  tahlilini  tayyorlashda  foydalalanilgan  usullar  va  tahminlar; 

va 

(v) 

foydalalanilgan  usullar  va  tahminlarning  oldingi  davrga  nisbatan 

o’zgarishi, va bunday o’zgarishlarning sabablari. 

Tadbirkorlik 

sub’ekti  risk-ostidagi-qiymat  kabi  sezuvchanlik  tahlilini 

tayyorlaganida,  va  bunday  tahlil  risk  darajasi  bog’liq  bo’lgan  o’zgaruvchan 

ko’rsatkichlar  (masalan,  foiz  stavkalari,  valyuta  kurslari)  o’rtasidagi  o’zaro 

bog’liqliklarni  aks  ettirib,  ushbu  tadbirkorlik  sub’ekti  undan  moliyaviy  risklarni 

boshqarish  uchun  foydalanganida,  u  mazkur  sezuvchanlik  tahlilidan  foydalanishi 

kerak. Tadbirkorlik sub’ekti, shuningdek, quyidagilarni ochib berishi kerak: 

(a) 

bunday  sezuvchanlik  tahlilini  tayyorlashda  foydalanilgan  usulning 

tushuntirilishi,  hamda  taqdim  etilgan  ma’lumotlarni  asoslovchi  asosiy  ko’rsatkichlar 

va tahminlar; va 

(b) 

qo’llanilgan  usulning  maqsadini  tushuntirish  hamda  bunday  tahlil  bilan 

bog’liq  aktivlar  va  majburiyatlarning  haqqoniy  qiymatini  to’liq  aks  ettirmaydigan 

ma’lumotlar taqdim qilinishiga olib kelishi mumkin bo’lgan cheklovlar. 

Tadbirkorlik sub’ekti moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilarga quyidagilarga 

imkon beradigan ma’lumotlarni ochib berishi kerak: 

(a) 

o’tkazilgan,  lekin  to’liq  hisobdan  chiqarilmagan  moliyaviy  aktivlar  va 

ular bilan bog’liq majburiyatlar o’rtasidagi bog’liqlikni tushunishga; va 

(b) 

hisobdan  chiqarilgan  moliyaviy  aktivlarda  tadbirkorlik  sub’ektining 

davom  qilayotgan  ishtirok  darajasi  xususiyatini  va  bu  ishtirok  bilan  bog’liq  risklarni 

baholashga. 

Tadbirkorlik  sub’ekti  o’tkazilgan  moliyaviy  aktivda  davom  qilayotgan  ishtirok 

---

 

 

229 

 

darajasiga  ega  deb  hisoblanadi,  agar  tadbirkorlik  sub’ekti,  o’tkazishning  bir  qismi 

sifatida,  o’tkazilgan    moliyaviy  aktivga  tegishli  har  qanday  shartnomaviy  huquqlarni 

yoki  majburiyatlarni  saqlab  qolsa  yoki    o’tkazilgan    moliyaviy  aktivga  tegishli  har 

qanday  yangi  shartnomaviy  huquqlarni  yoki  majburiyatlarni  olsa,  quyidagilar  davom 

qilayotgan ishtirok darajasini anglatmaydi: 

(a) 

firibgarlik  bilan  amalga  oshirilgan  o’tkazishlarga  nisbatan  odatiy 

bildirishlar  va  kafolatlar  hamda  o’tkazishni  sud  jarayoni  natijasida  bekor  qilishi 

mumkin  bo’lgan  asoslanganlik,  holis  niyatlar,  operatsiyalarni  halol  amalga  oshirish 

kabi tushunchalar; 

(b) 

o’tkazilgan  moliyaviy aktivni qayta sotib  olish  bo’yicha  forvard, optsion 

va  boshqa  shartnomalar,  bunda  shartnomaning  bahosi  (yoki  operatsiyani  amalga 

oshirish  bahosi)  bo’lib  o’tkazilgan      moliyaviy  aktivning  haqqoniy  qiymati  xizmat 

qilganida; yoki 

(v) 

tadbirkorlik  sub’ekti  shartnoma  bo’yicha  moliyaviy  aktivdan  pul 

oqimlarini  olish  huquqlarini  saqlab  qoladigan,  lekin  bir  yoki  undan  ortiq  tadbirkorlik 

sub’ektlariga  ushbu  pul  oqimlarini  to’lash  majburiyatini  oladigan,  hamda  bunda  

MHXS 9dagi shartlar bajariladigan kelishuv. 

Tadbirkorlik sub’ekti moliyaviy aktivlarni shunday o’tkazishi mumkinki, bunda 

o’tkazilgan moliyaviy aktivlarning butun yoki qandaydir qismi uni hisobdan chiqarish 

shartlariga  mos  kelmasligi  mumkin.  Tadbirkorlik  sub’ekti  o’tkazilgan,  lekin  to’liq 

hisobdan chiqarilmagan  moliyaviy aktivlarning xar bir turkumi bo’yicha har  hisobot 

sanasida quyidagilarni ochib berishi kerak: 

(a)  o’tkazilgan aktivlarning xususiyatini, 

(b)  tadbirkorlik sub’ekti duchor bo’lgan  va egalik  huquqi bilan bog’liq bo’lgan 

risklar va mukofotlarning xususiyatini, 

(v)  o’tkazilgan  aktivlar  va  ular  bilan  bog’liq  bo’lgan  majburiyatlar  o’rtasidagi 

bog’liqlik xususiyatining tavsifi, shu jumladan hisobot beradigan tadbirkorlik sub’ekti 

o’tkazilgan aktivlardan foydalanishining cheklovlarini, 

(g)  bog’liq  bo’lgan  majburiyatlar  bo’yicha  shartnoma  tomoni  (tomonlari)  faqat 

o’tkazilgan  aktivlarga  da’vo  qilishi  mumkin  bo’lganda,  o’tkazilgan  aktivlarning 

haqqoniy  qiymatlarni  aks  ettiradigan  jadval,  bog’liq  bo’lgan  majburiyatlarning 

haqqoniy  qiymatini  va  sof  pozitsiyani  (o’tkazilgan  aktivlar  va  ular  bilan  bog’liq 

bo’lgan majburiyatlarning haqqoniy qiymatlari o’rtasidagi farqni). 

(d)  tadbirkorlik  sub’ekti  barcha  o’tkazilgan  aktivlarni  tan  olishni  davom 

qilganida,  u  o’tkazilgan  aktivlarning  va  ular  bilan  bog’liq  majburiyatlarning  balans 

qiymatlarini. 

(e)  tadbirkorlik  sub’ekti  uning  davom  qilayotgan  ishtiroki  darajasida  aktivlarni 

tan  olishni  davom  qilganida  aktivlarning  o’tkazishdan  oldingi  jami  balans  qiymatini, 

aktivlarning    tadbirkorlik  sub’ekti  tomonidan  tan  olinishi  davom  qilayotgan  balans 

qiymatini hamda ular bilan bog’liq majburiyatlarning balans qiymatini. 

Tadbirkorlik sub’ekti  moliyaviy aktivlarni butunligicha hisobdan chiqarganida, 

lekin  ularda  davom  qiladigan  ishtirok  darajasini  saqlab  qolganida,  tadbirkorlik 

sub’ekti davom qilayotgan ishtirokning har bir turi bo’yicha kamida quyidagilarni har 

hisobot sanasida ochib berishi kerak: 

(a)  tadbirkorlik  sub’ektining  moliyaviy  holat  to’g’risidagi  hisobotida  tan 

---

 

 

230 

 

olingan va uning hisobdan chiqarilgan moliyaviy aktivlarda davom qilayotgan ishtirok 

darajasini  aks  ettiradigan  aktivlar  va  majburiyatlarning  balans  qiymatlarini,  hamda 

ushbu  aktivlar  va  majburiyatlarning  balans  qiymatlari  tan  olingan  (hisobotning)  satr 

moddalarini. 

(b)  tadbirkorlik  sub’ektining  hisobdan  chiqarilgan  moliyaviy  aktivlarda  davom 

qilayotgan  ishtirokini  aks  ettiradigan  aktivlar  va  majburiyatlarning  haqqoniy 

qiymatini. 

(v)  tadbirkorlik  sub’ektining  hisobdan  chiqarilgan  moliyaviy  aktivlarda  davom 

qilayotgan ishtirokidan olinadigan maksimal zararni eng aniq qo’rsatadigan summani, 

va  ushbu  maksimal  zarar  summasi  qanday  qilib  aniqlanganligi  ko’rsatadigan 

ma’lumotlarni. 

(g)  o’tkazilgan  va  hisobdan  chiqarilgan  moliyaviy  aktivlarni  qayta  sotib  olish 

uchun  talab  qilinishi  mumkin  bo’lgan  yoki  talab  etiladigan  diskontlanmagan  pul 

chiqimlarini  (masalan,  optsion  shartnomasida  strayk-narxni)  yoki  o’tkazilgan  aktivlar 

bo’yicha  o’tkazilayotgan  tomonga  to’lanishi  lozim  bo’lga  boshqa  summalarni.  Agar 

pul  chiqimi  o’zgaruvchan  ko’rsatkich  bo’lsa,  ochib  beriladigan  summa  har  hisobot 

sanasida mavjud bo’lgan shart-sharoitlarga asoslanishi kerak. 

(d)  o’tkazilgan  va  hisobdan  chiqarilgan  moliyaviy  aktivlarni  qayta  sotib  olish 

uchun  talab  qilinishi  mumkin  bo’lgan  yoki  talab  etiladigan  diskontlanmagan  pul 

chiqimlari yoki o’tkazilgan aktivlar bo’yicha o’tkazilayotgan tomonga to’lanishi lozim 

bo’lgan  boshqa  summalar  bo’yicha  so’ndirish  muddatlarining  tahlili,  bunda 

tadbirkorlik  sub’ektining  bu  aktivlarda  davom  qilayotgan  ishtirok  darajasi  bo’yicha 

qolgan so’ndirish muddatini alohida ko’rsatgan holda. 

(e)  (a)–(d)  bandlarda  talab  etilgan  miqdoriy  ma’lumotlarni  tushuntiradigan  va 

asoslaydigan sifatiy ma’lumotlar. 

Tadbirkorlik  sub’ekti  muayyan  hisobdan  chiqarilgan  moliyaviy  aktivda  birdan 

ortiq  davom  qilayotgan  ishtirok  darajasining  turiga  ega  bo’lganida,  u  aktiv  bo’yicha 

talab  etilgan  ma’lumotlarni  umumlashtirishi  va  ularni  davom  qilayotgan  ishtirok 

darajasining bir turi bo’yicha aks ettirishi mumkin. 

Bundan  tashqari,  tadbirkorlik  sub’ekti  davom  qilayotgan  ishtirok  darajasining 

har bir turi bo’yicha quyidagilarni ochib berishi kerak: 

(a)  aktivlar o’tkazilishi sanasida tan olingan foyda yoki zararni. 

(b)  hisobdan  chiqarilgan  moliyaviy  aktivlarda  tadbirkorlik  sub’ektining  davom 

qilayotgan  ishtirokidan  hisobot davrida va jamg’arilgan holda tan olingan daromadlar 

va xarajatlarni (masalan, derivativ instrumentlar haqqoniy qiymatining o’zgarishlari). 

(v)  agar  (hisobdan  chiqarish  shartlariga  javob  beradigan)  aktivlarni  o’tkazish 

operatsiyalardan  hisobot  davridagi  jami  tushimlarning  summasi  hisobot  davri 

davomida  bir  tekis  taqsimlangan  bo’lmasa  (masalan,  o’tkazish  bo’yicha 

operatsiyaning  jami  summasining  katta  qismi  hisobot  davrining  yopilishi  kunlariga 

to’g’ri kelsa), quyidagilarni ochib berishi kerak: 

- 

ushbu 

hisobot  davri  davomida  o’tkazish  bo’yicha  eng  katta 

operatsiyaning sodir bo’lishi paytini (masalan, hisobot davri oxiridan besh kun avval), 

- 

hisobot  davrining  o’sha  qismida  o’tkazish  bo’yicha  operatsiyadan  tan 

olingan summani (masalan, tegishli foyda yoki zararlarni), va 

- 

hisobot  davrining  o’sha  qismida  o’tkazish  bo’yicha  operatsiyadan  jami 

---

 

 

231 

 

tushimlar summasini. 

Tadbirkorlik sub’ekti ushbu ma’lumotlarni umumlashgan daromad to’g’risidagi 

hisobot taqdim qilinadigan har bir davr uchun  ta’minlashi kerak.