144
Паррандалар оёқларининг патли бўлишлиги генотипда бўладиган
доминант аллелларнинг сонига боғлиқ эмас.
Битта доминант аллел
(А
1
а
1
а
2
а
2
) ҳам, тўртта доминант аллел (А
1
А
1
А
2
А
2
) ҳам бир хил фенотипни –
оёқларнинг патли бўлишлигини таъмин этади.
Шундай қилиб, ноаллел генлар ўзаро таъсирининг комплементар,
эпистаз ва полимерия типларини кўриб ўтдик. Уларнинг барчаси Мендель
томонидан дидурагай чатиштириш учун белгиланган фенотип бўйича
(9:3:3:1) ажралишнинг классик формуласининг кўринишини ўзгартиради.
Келтирилган фенотип бўйича барча ажралишнинг типлари 9:3:3:1 каби
қонуний ҳисобланиб, ажралиш генетик механизмининг бузилишининг оқи-
бати бўлмай, балки индивидуал ривожланишда генлар ўзаро таъсирининг
натижаси ҳисобланади.
Генлар ўзаро таъсирининг комбинирланган
типи билан IV бобда
танишилади.
III.3. Генларнинг плейотроп ва модификацион таъсирида
белгиларнинг ирсийланиши
Бундан олдинги мавзуларда, организм белгиларининг ирсийланиши-
ни таъмин этувчи генлар фаолиятида қуйидаги ҳоллар бўлиши
мумкин-
лиги билан танишган эдик.
1. Битта белгининг битта ген аллеллари таъсирида ривожланиши.
Бундай белгиларнинг ирсийланишини ўрганиш натижасида Мендель
ирсийланишнинг юқорида қайд этилган учта қонунини яратди.
2. Битта белгининг икки ва ундан ортиқ ноаллел генлар таъсирида
ривожланиши. Бундай белгиларнинг ирсийланишини ўрганиш натижасида
генлар
фаолиятидаги комплементария, эпистаз ва полимерия жараёнлари
аниқланди.
Генлар устида ўтказилган тадқиқотлар натижалари яна бир ҳолат
мавжудлигини кўрсатди. Организмларда бир неча белгиларнинг ривож-
ланишига таъсир этувчи генлар ҳам борлиги аниқланди. Бир геннинг бир
неча белгилар ривожланишига кўрсатадиган
таъсири
плейотропия
деб
аталади. Бунга мисоллар келтирайлик. Гулли ўсимликларда гулларининг
тўқ қизил (антоциан) рангда бўлишини таъмин этувчи ген уларнинг поя ва
шохларининг ҳам тўқ қизил рангда бўлишига сабабчи бўлади. Одамларда
учрайдиган Марфан синдроми (касаллиги) битта доминант ген томонидан
бошқарилади. Марфан синдромига эга одамларда қўл-оёқ бармоқлари
жуда узун бўлади. Бармоқларнинг узун бўлишини бошқарувчи
ген бир
вақтнинг ўзида иккинчи бир белги-кўз гавҳарида нуқсон пайдо бўлишига
олиб келади. Бундай одамларда кўз гавҳари нуқсонга чалинганлиги
туфайли кўриш қобилияти анча суст бўлади. Ғарбий Покистонда яшовчи
айрим одамларда танасининг баъзи қисмларида тер безлари йўқ. Бу
белгини назорат қилувчи ген бир вақтнинг ўзида жағларда
айрим
тишларнинг бўлмаслигини белгилайди.