N. M. Kayumova

international  comparative  study  of approaches  and  policies  Research

MTM  tarbiya  dasturini  yaxshi  bilish  kalendar  rejani 

muvaffaqiyatli tuzishning asosiy garovidir.

Pedagog  va  psixolog  olimlar  olib  borgan  ilmiy  tadqiqot 

ishlarining  xulosalari  bolalarning  malaka  va  ko'nikmalarni 

egallashi ma'lum yosh bosqichida yuzaga kelishini ko'rsatdi.

457

---

Tarbiyachi  xuddi  mana  shu  davrni  qo'ldan  boy  bermay, 

bolani  har  tomonlama  rivojlantirishga  erishmog'i  zarur. 

Tarbiyachi  o'zi ishlayotgan guruh,  shuningdek,  o'zidan oldingi 

va  keyingi  guruhlar  dasturi  talablari  va  mazmunini  yaxshi 

bilishi  kerak.  Masalan,  dasturning  kichkina  guruh  bolalarini 

tevarak-atrof bilan tanishtirish bo'limida bolalarni hayvonlar, 

o'simliklar va shunga  o'xshashlar to'g'risidagi  eng oddiy bilim 

va tushunchalar bilan tanishtirish vazifasi belgilangan.

O'rta guruhda dastur bo'yicha bolalarni tevarak-atrof bilan 

tanishtirish va narsa-buyumlarga, voqea-hodisalarga nisbatan 

qiziqishini  o'stirish  va  shu  asosda  eng  oddiy  tasavvur  va 

tushunchalar  hosil  qilish,  eng  muhimi  esa,  kuzatuvchanlikni, 

narsa  va  buyumlar,  voqea-hodisalar  o'rtasidagi  o'zaro 

bog'liqlikni  topa  bilishga  o'rgatish  bosh  vazifa  hisoblanadi. 

Katta  va  tayyorlov  guruhi  bolalarini  narsa-buyumlar,  voqea- 

hodisalar  to'g'risidagi  haqiqiy  tasavvur  va  tushunchalarini, 

ularning tabiiy sabablar bilan bog'liq ekanligini shakllantirish 

dasturning muhim vazifasidir.

Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarga ta'lim-tarbiya berish 

ishini  muvaffaqiyatli  amalga  oshirish  uchun  dasturni  yaxshi 

bilishning  o'zi  yetarli  emas,  shu  bilan  birga,  har  bir  bolaning 

shaxsini  rivojiantirish  yo'llarini  yaxshi  bilish,  bolaning  bilim, 

malaka  va  ko'nikmalarni  egallab  olish  qobiliyati  har  xilligini 

ham e'tiborga olish kerak.

Tarbiyachining ishini muvaffaqiyatli rejalashtirishning yana 

bir zarurati  -   uning metodik qo'Ilanma,  pedagoglar kengashi, 

metodik birlashma, kurslarda va shunga o'xshashlardan olgan 

tavsiyalardan keng foydalanishidir.

Kalendar  rejani  guruhda  ishlovchi  har  ikkala  tarbiyachi 

birgalashib  bamaslahat  tuzishlari  lozim.  Tarbiyachilar  vaqti- 

vaqti  bilan  bolalarning  ishlarini  tahlil  qilib  borishlari  lozim. 

Kalendar  reja  bir-ikki  haftaga  tuziladi  va  tarbiyachining 

majburiy hujjati hisoblanadi.

Dasturga  muvofiq  hamma  ta’lim-tarbiya  ishlari  bolalar 

faoliyatining  barcha  turlari:  o'yin,  mehnat,  maishiy  faoliyat

458

---

va  mashg'ulot  orqali  amalga  oshiriladi.  Kalendar  rejaning 

mazmuni bolalar faoliyatining hamma turlarida aks  ettiriladi. 

Kalendar rejani tarbiyachi kun tartibiga binoan tuzib  chiqadi. 

Bolalarning  o'yini  ham,  mehnat  mashg'uloti  ham,  maishiy 

faoliyati ham tarbiyachining har kungi kalendar rejasidan o'rin 

olishi lozim.

Kalendar  rejaning  mazmuni  va  shakli  bolalarning  har 

tomonlama  barkamol  shaxs  bo'lib  shakllanishi  qay  darajada 

borayotganligiga qarab baholanadi.

Ertalabki  soatlarni  rejalashtirish.  Ertalabki  soatlarda 

quyidagilar rejalashtiriladi:

1. Bolalarning og'zaki nutqini tuzatish va rivojiantirish:

a)  kitoblar, o'yinchoqlar, bolaning dam olish kunini qanday 

o'tkazgani,  uning  oila  a'zolari  -   ota-onasi,  opa-singlisi,  aka- 

ukasi va shunga o'xshashlar to'g'risida jamoa tarzida va yakka 

tartibda suhbatlar o'tkazish;

b) albomlar,  jurnallar,  yangi  kitoblar,  rassomlarning  yangi 

asarlarini ko'rish;

v) she'rlarni takrorlash;

g) to'g'ri  talaffuz  qilishga  o'rgatish,  nutqning  grammatik 

tuzilishini shakllantiruvchi didaktik o'yinlar;

d) tovushlarni 

to'g'rilash 

bo'yicha 

yakka 

tartibda 

shug'ullanish.

2.  Bolalarni  kattalik,  rang,  vaqt,  fazoviy  masofa  bilan 

tanishtirish bo'yicha didaktik o'yinlarni rejalashtirish  (kichik 

va o'rta guruhlarda).

3.  Bolalar  xohlagan  faoliyat  rejalashtiriladi.  Bolalarning 

mustaqil shug'ullanishlari uchun plastilin, bo'yoqlar, qalamlar, 

bo'yashlari  uchun  rasmli  kitobchalar  va  o'zlarining  chizgan 

rasmlari beriladi.

4.  Bolalar  tomosha  qilishlari  uchun  xalq  o'yinchoqlari, 

kiyimlar,  kashtalar,  idish-tovoqlar,  narsa-buyumlar,  milliy 

kiyimdagi qo'g'irchoqlar beriladi.

5.  Bolalarni  madaniy-gigiyenik  malakalarga  o'rgatish 

bo'yicha  yakka  tartibdagi  ishlar  rejalashtiriladi,  masalan,

459

---

kichkina  guruhda  dastro'molchadan  foydalanishga  o'rgatish 

bo'yicha didaktik o'yin o'tkaziladi.,

6.  Koptokni  dumalatish,  gardishni  aylantirish,  tirmashib 

chiqish, sirpanib yurish kabi asosiy harakatlarni rivojlantiruv- 

chi ishlar rejalashtiriladi.

7.  Ashula  va  raqsning  ayrim  qismlarini  takrorlash  reja­

lashtiriladi.

8. Bolalarning o'yin faoliyatlari rejalashtiriladi:

a)  qurilish o'yinlari rol, syujet bilan bog'liq qurilish o'yinlari 

rejalashtiriladi;

b)  syujetli-rolli o'yinlar, turmushni aks ettiruvchi va boshqa 

shunga o'xshash o'yinlar rejalashtiriladi;

v)  stol  usti  bosma  didaktik  o'yinlari,  so'zli  buyumlar bilan 

o'ynaladigan  didaktik  o'yinlar,  ermak  o'yinlar,  xorovod 

o'yinlar,  xalq  didaktik  o'yinlari  rejalashtiriladi.  Bolalarning 

sezgisini, idrokini, tovushlarni idrok etishini, rang, vaqt, didni, 

nutqni  o'stiruvchi  ishlar  rejalashtiriladi.  Dramalashtirish  va 

sport o'yinlari ham rejalashtiriladi.

9. Mehnatning turli xillari rejalashtiriladi:

a)  tabiatdagi  mehnat ko'chat o'tkazish,  suv sepish,  o'simlik 

va hayvonlarni parvarish qilish va shu kabilar;

b)  xo'jalik  maishiy  mehnat  idishlarni  yuvish,  xonani 

yig'ishtirishtirish, kitoblarni yopishtirish-yelimlash, o'simliklar 

bargini artish);

v)  qo'l  mehnati  (tabiiy  materiallar,  daraxtlar  mevasi, 

somonchalar,  lattalar, yog'och  va kartondan  har xil  buyumlar 

yasash) har bir yosh guruhida mehnatning qaysi turi o'tkazilishi 

dasturda  ko'rsatilgan.  Ertalab  2-3  xil  faoliyat  rejalashtiriladi. 

Ertalabki  soatlarni  rejalashtirishda  shu  kungi  o'tkaziladigan 

mashg'ulotlar e'tiborga olinadi. Mashg'ulotda biror narsa o'qib 

berish  rejalashtirilgan  bo'lsa,  ertalabki  soatda  rasm  ko'rish, 

onasi  to'g'risida  so'zlab  berish,  o'qish  rejalashtirilmaydi, 

shu  kuni  ertalabki  soatga  mehnat,  kattalik,  shakl  bilan 

tanishtirish, tasviriy faoliyat rejalashtiriladi. Tarbiyachi har xil 

mashg'ulotlarni rejalashtiradi;  bolalarga yangi  bilim beruvchi

460

---

mashg'ulotlar ularning olgan bilimlarini, orttirgan tajribalarini 

mustahkamlovchi va tartibga soluvchi mashg'ulotlar, kompleks 

mashg'ulotlar va hisobot-nazorat (tekshiruvchi) mashg'ulotlari 

bo'ladi.  Tarbiyachi  o'zining  kalendar  rejasiga  mashg'ulotning 

nomi  va  dastur  mazmunini yozib  qo'yadi.  Dastur  mazmuniga 

mashg'ulotning ta'lim-tarbiyaviy vazifalari va  bolalar  egallab 

olishlari,  aniqlash  va  mustahkamlash  kerak  bo'lgan  bilim, 

malaka, ko'nikmalar hajmi ham yoziladi.

Mashg'ulotni  rejalashtirish  bolalar  tomonidan  ma’lum 

hajmdagi  bilimlarni  egallash  va  kengaytirish  imkoniyatini 

yaratibgina  qolmay,  shu  bilan  birga  ularning  bilimlarini 

aniqlash,  mustahkamlash,  mustaqil  faoliyatlarida  qo'llash 

imkonini  beradi.  Bolalarga  beriladigan  bilim,  malaka 

va 

ko'nikmalarning 

hajmi 

mashg'ulotdan-mashg'ulotga 

kengaytirib,  murakkablashtirib  boriladi.  Masalan,  tarbiyachi 

birinchi mashg'ulotdabolalarni uy hay vonlari bilan tanishtiradi, 

bolalar ularni kuzatishadi, nomini aytishga o'rganadi.  Keyingi 

mashg'ulotda  esa  bu  bilimlar  mustahkamlanib,  hayvonlarni 

kuzatish  jarayonida  yangi  bilimlar  hosil  bo'ladi.  Bolalar  bu 

hayvonlarning foydali  belgilarini, xatti-harakatini  kuzatishsa, 

kelgusi 

mashg'ulotda 

bolalar  uy 

hayvonini 

odamlar 

qanday  parvarish  qilishi  va  bu  parvarishga  hayvonlar  o'z 

«minnatdorchiligini» qanday bildirishi to'g'risida gap boradi.

Dastur  materialini  o'rganish  mashg'ulotdan-mashg'ulotga 

mana  shu  izchillik  bilan  amalga  oshirib  boriladi.  Bolalarning 

bilim, malaka va ko'nikmalarni muvaffaqiyatli o'zlashtirishlari 

aksariyat  hollarda  tarbiyachining  tayyorlagan  metod  va 

usullariga,  shart-sharoitga  bog'liq  bo'ladi.  Bu  yoshdagi 

bolalarning  yosh  xususiyati  asosan  ko'rgazmali  metoddan 

kuzatish namoyish qilish metodi hikoya, suhbat, tushuntirish; 

amaliy metod mashq o'yindan foydalanishni takrorlaydi.

Har bir metod umumiy vazifani amalga oshirishga qaratilgan 

yagona yo'l bo'lib, usullar yig'indisidan tashkil topadi. Hamma 

usullarni  shartli  ravishda  uchta  guruhga  bo'lish  mumkin: 

ko'rgazmali  (ko'rsatish),  og'zaki  (savol,  solishtirish,  she'r

461

---

aytish,  topishmoqdan  foydalanish),  amaliy  [topshiriq,  o'yin, 

vaziyat usullari va boshqalar).

Bevosita  faollashtiruvchi  metodlardan  tashqari  bavosita 

metodlardan  ham  foydalaniladi  (eslatish,  maslahat,  tanbeh 

berish, tuzatish). Ko‘p hollarda metod va usullardan kompleks 

tarzda  foydalaniladi.  Mashg'ulot  vaqtida  beriladigan  bilim, 

malaka  va  ko'nikmalarni  bolalar  yaxshi  o'zlashtirib  olishlari 

ularning hissiy holatini ko'tarish uchun xizmat qiladi.

Tarbiyachi 

o'zining  kalendar 

rejasida  mashg'ulotda 

foydalaniladigan  usulnigina yozib  qolmasdan,  shu  bilan  birga 

uning mazmunini ham ochib yozishi kerak.

Bolalarga  beriladigan  savollarni  ham  qanday  izchillikda 

berilsa,  shunday  yozib  qo'yish  zarur.  Agar  tarbiyachi 

mashg'ulotda  topishmoq  yoki  she'rdan  parcha  keltirmoqchi 

bo'lsa,  uning  mazmunini  yozib  qo'ygan  ma'qul.  Solishtirishga 

o'rgatishda  qaysi  buyumlardan,  ularning  qaysi  belgisidan, 

qanday savollardan foydalanish lozimligi ham yoziladi.

Tarbiyachining  mashg'ulotni  rejalashtirishdagi  ba'zi  bir 

metod va usullarini ko'rib chiqamiz.

Tarbiyachi 

mashg'ulotga 

tayyorgarlik 

ko'rayotganda, 

albatta, yosh bolaning tafakkuri ko'rgazmali-obrazli bo'lishini 

e'tiborga oladi va asosan mashg'ulotda ko'rgazmali metodlarni 

rejalashtiradi.  Kuzatish  metodi  tarbiyachi  rahbarligida 

kuzatilayotgan  obyektni  bolaning  hissiy  idrok  qilishini 

ta'minlaydi.  Narsa  va  buyumlarni  namoyish  etish  ham 

shunday  ahamiyat  kasb  etadi.  Ko'p  mashg'ulotlarda,  ayniqsa, 

nutqni  o'stirish  mashg'ulotida  tarbiyachining  hikoyasidan 

foydalaniladi.  Bu  bolalarga  tanish  bo'lgan  badiiy  asardan, 

tevarak-atrofdagi 

hayotdan 

olingan 

voqea-hodisalarni 

tarbiyachi his-hayajon bilan jonli, obrazli qilib bayon etishidir.

Suhbat  metodi  ham  rejalashtiriladi.  Suhbat  bolalarga 

avval  egallagan  bilimlari  bilan  yangisini  bog'lash  imkonini 

yaratadi,  shuningdek,  yangi  bilimlarni  o'zlashtirib  olishlarini 

yengillashtiradi.  Tarbiyachi  mashg'ulotlarda  foydalanadigan

462

---

so'zli metodda uning qiyinligini savollar tashkil etadi,  Savollar- 

ni  bolalarning  bilish  jarayonlari:  sezgi,  idrok,  tafakkurini 

faollashtiradigan  qilib  tuzish  kerak.  Savollar  bolalardan  aqliy 

zo'r  berishga,  sabab-natijalarni  aniqlashga  qaratilgan  bo'lishi 

zarur.

Mashg'ulotlarda  muammoli  vaziyatlar  yaratish  ham 

bolaning  fikrlash  faoliyatini  kuchaytiradi,  bilimlarni  egallab 

olishini  yengillashtiradi,  ularning  fahm-farosatli,  mustaqil 

fikrlaydigan bo'lishiga yordam beradi.

Mashg'ulotlarda solishtirish usulidan foydalanish insonning 

eng qimmatbaho aqliy xazinasi bo'lib, u buyumlarni yaxshiroq 

o'rganish va tushunishga yordam beradi.

Kichik guruhlarda solishtiriladigan buyumlar bir-ikkitadan 

ko'p  bo'lmaydi.  Tarbiyachi  solishtirishni  qanday  izchillikda 

olib borishni o'zining kalendar rejasida yozib qo'yadi.

O'rta  guruhda  solishtirishga  mo'ljallangan  buyumlardagi 

belgilar  soni  ko'payadi  va  bolalardan  buyumlarni  kuzatib, 

ulardagi belgilarni ma'lum izchillikda bayon qilish talab etiladi.

Katta  va  maktabga  tayyorlov  guruhlaridagi  bolalardan 

faqat ular ko'rib turgan buyumlarning belgilarini sanash bilan 

chegaralanib  qolmay,  ularni  solishtirishda  tasavvurlaridan 

foydalanish ham talab etiladi.

Solishtirishning  bu  murakkab  shakli  bolalarning  yoshiga 

mos  bo'lib,  ularning  aqliy  rivojlanishlari  uchun  muhim 

ahamiyat kasb etadi.

Tarbiyachi mashg'ulotlarda o'yin usulidan keng foydalanadi, 

O'yin usuli mashg'ulotning qiziqarliroq Jozibaliroqligini ta'min­

laydi, mashg'ulot jarayonida yuzaga keladigan qiyinchiliklarni 

bola osonlik bilan yengadi.

Mashg'ulot  rejasida  bolalarning  xulq-atvori,  qiziqishi, 

rivojlanish  darajasiga  qarab  yakka  tartibdagi  ishlar  ham 

rejalashtiriladi.  Umumiy rivojlanishi biroz  orqada qolayotgan, 

diqqati  tarqoq,  o'ziga ishonchi yo'q yoki  o'zi to'g'risida yuqori 

fikrli bolalarga ko'proq e'tibor berish kerak.

463

---

Shunday  qilib,  kalendar  rejaga  mashg'ulotning  dastur 

mazmuni,  metodik  usul  unga  kerakli  ko'rgazma  va  tarqatma 

materiallar, bolalar bilan individual ishlash rejalashtiriladi.

Sayrni rejalashtirish.

1. Tabiatdagi, ijtimoiy hayotdagi voqea-hodisalarni kuzatish 

rejalashtiriladi.  Masalan:  harakatlanayotgan  transportni, 

bayramga  bezatilgan  ko'chani,  farroshning  ishini  va  shunga 

o'xshashlarni  kuzatish;  barg  yozayotgan,  gullab  turgan 

o'simliklarni,  yog'ayotgan  qor  va  hokazolarni  kuzatish 

rejalashtiriladi.  Bular  haftasiga  5-6  marta  kuzatiladi.  Ob- 

havoni kuzatishni oldindan rejalashtirib bo'lmaydi. Bu kalendar 

rejaga quyidagicha yoziladi: yaqin orada (hafta davomida)  qor 

yog'ishini  kuzatish.  Bu  tadbir  o'tkaziladigan  mashg'ulot bilan 

uzviy bog'liq bo'lishi kerak.

2. Qoidali o'yinlarning ta'lim-tarbiyaviy vazifasi ko'rsatilgan 

holda  rejalashtiriladi.  Kichik  guruhda  bitta  yangi  o'yin  yoki 

tanish  o'yinni  rejalashtirish  mumkin  katta  guruhda  ham 

bolalarga tanish bo'lgan 2  o'yinni sayrning boshida va oxirida 

rejalashtirgan ma’qul.

3. 

Bolalarning 

maydonchadagi, 

polizdagi 

mehnati 

rejalashtiriladi:

a)  tabiatdagi  mehnat  (daraxt  o'tkazish,  suv  quyish,  chopiq 

qilish, o'simlik urug'ini terish, hayvonlarni parvarish qilish va 

hokazolar);

b) maishiy-xo'jalik mehnati (barglarniyig'ish, qornitozalash, 

ay vonchani supurish, qafasni tozalash, yo'lkalarga qum sepish 

va shunga o'xshashlar).

4.  Bolalar  bilan  olib  boriladigan  yakka  tartibdagi  ishlar: 

jismoniy  tarbiyadan  asosiy  harakatlarni  mashq  qildirish, 

san'at, ona tilini o'rganish va boshqalar.

Asosiy  harakatlarni  mashq  qildirish  bo'yicha  tadbirlar 

yil  fasllariga  qarab  tanlanadi,  masalan,  qishda  yugurish, 

sakrash, yurish  kabi  ishlar rejalashtiriladi;  emaklab,  sirpanib 

yurish,  gimnastika  narvonchasidagi  muvozanatni  saqlashga 

o'rgatuvchi mashqlar rejalashtirilmaydi.

464

---

5.  Sport  o'yinlari  (voleybol,  stol  tennisi,  badminton  va 

shunga  o'xshashlar),  sport  ermak  o'yinlari  (chang'i,  konki, 

chana, velosiped va boshqalar).

6.  Maqsadli  sayrlar  maydoncha  bo'ylab  va  maydonchadan 

tashqariga  o'tkaziladi.  Avval  ekskursiyaga  borib  kelingan 

joyga maqsadli sayr uyushtiriladi. (Masalan, bahorda mana shu 

o'tloqqa kelgan edik, shu vaqtgacha ko'p narsalar o'zgaribdi]

7.  Qurilish  o'yinlari  va  ularga  kerakli  materiallar,  qurollar 

sayrda  bolalarning  syujetli-rolli  o'yinlari  yuzaga  kelish  va 

rivojlanishi,  o'yin  harakatlariga  bolalarni  o'rgatish  usullari 

ham  rejalashtiriladi.  Tarbiyachi  kalendar  rejasi  o'yin  uchun 

olib  chiqiladigan  o'yinchoqlarni,  ularning  ayrimlarini  ham 

ko'rsatadi.  Sayrga  chiqishdan  oldin  tarbiyachi  bugun  sayr 

vaqtida nima bilan shug'ullanishlari, qanday mehnat faoliyatini 

bajarishlari  yoki  qanday  o'yin  materiallarini  olib  chiqishlari 

kerakligi to'g'risida bolalar bilan gaplashib oladi.