H. A. Jamolxonov

Tilning  ko’tarilish 
o’rniga ko’ra 
Til oldi (oldingi ) qator 
Til orqa qator 
Labning  holati  va 
ishtirokiga ko’ra 
Lablanma-
ganlar 
Lablan-
ganlar 
Lablanma- 
Ganlar 
Lablan-
ganlar 
Tilning  ko’tarilish 
va og’izning ochilish 
darajasiga ko’ra 
 
 
 
 
Tor unlilar 
I 
 Ü 
Ы 
U 
O’rta keng unlilar 
E 
 Ö 
- 
O 
Keng unlilar 
ә(ä) 
- 
a,   (ā) 
 
 
 Risoladan keltirilgan bu ma’lumotlarni (tasnif va jadvalni) quyidagicha sharhlash 
mumkin:  o’zbek  adabiy  tili  vokalizmi  6  unlidan  iborat,  ammo  ularning  nutqdagi  real 
ko’rinishlari  (demak,  ottenkalari)  ancha  ko’p.  "Ularni  belgilariga  ko’ra  jadvalda 
shunday  ko’rsatish  mumkin"  deyilganda  ayni  shu  ottenkalar  nazarda  tutilgan  bo’lsa 
kerak. 
Prof.  M.  Mirtojiyevning  "O’zbek  tili  fonetikasi"  o’quv  qo’llanmasida  ham  bu 
masala  o’zgacha  yoritilgan.  Unda  tor  unlilarga  i,ь,i,и.ы,u,
  ÿ
,  o’rta  keng  unlilarga 
э,e,o,o', keng unlilarga esa  ә,
  â,  ä, 
      tovushlari  kiritilgan.  Tilning  yonlama  harakatiga 
ko’ra ular old qator (i, i,и,
  ÿ
, e, 

,  ә) va orqa qator  (ь,ы,u,o,a) tiplarga, lab ishtirokiga 
ko’ra esa lablangan (
ÿ
,u,

,o) va lablanmagan  (i,i,и,e,ә) tiplarga bo’lingan. Bu tasnifda 
ruscha o’zlashmalarda  qo’llanadigan i,ы fonemalarining o’zbek tili vokalizmi tarkibida 
berilganini ko’ramiz (16,16-20). 
Shunday  qilib,  o’zbek  adabiy  tili  vokalizmining  tasnifi  va  tavsifi  masalalari 
hozircha  ancha  munozarali  bo’lib  qolayotganligini    anglash  qiyin  emas.  Bunday 
munozaralarga  sabab  bo’layotgan  omillar  qatorida  quyidagilar  bor:  1)  eski  o’zbek 
adabiy  tili  vokalizmiga  xos  9  unlili  tizimning  hamda  shu  tizimga  xos  kontrast 
juftliklarning  (i-ы,
ÿ
  -u,ә-a,

-o  kabi  oppozitsiyalarning)  hozirgi  o’zbek  adabiy  tili 

---

44 
 
vokalizmida  ham  saqlanganligini  asoslashga  intilish;      2)  qipchoq  lahjasi  shevalari 
vokalizmiga  xos  fonologik  xususiyatlarning  hozirgi  o’zbek  adabiy  tili  vokalizmida 
borligini  asoslash  harakati;  3)  fonemalar  o’rnida  ularning  ottenkalarini  (allofonlari, 
variatsiyalarini)  ko’rsatish  holatlarining  mavjudligi;  4)  quyi  keng  "    "  fonemasining 
lablanish-lablanmaslik belgisiga berilayotgan tavsiflarning har xilligi va boshqalar.
26