Умуртқалилар зоологияси фанининг предмети, ўрганаѐтган объекти ва вазифалари

Сут эмизувчилар ҳаѐтида сутка ва мавсум цикллилиги 
Сут эмизувчиларда тинчлик даври билан активлик даврининг сутка, йил фасли сари 
мунтазам равишда алмашиниб туриши овқат топишга мосланишдир. 
Сутка цикллилиги. Тирикчиликни тунда ѐки кунда ўтказиш 
дарранданинг овқат топиши характерига боғлиқ. Кемирувчилар билан 
овқатланувчи кўпчилик йиртқичлар турлича фаоллик билан уларни кечаси 
ҳам, кундузи ҳам тутади. Бунинг аксича, кўршапалаклар фақат кечаси фаол 
бўлади. 
Фасл цикллилиги ҳам овқат топиш қийин тушадиган йил фаслларига 
мосланишдир. Бу мосланиш ѐзда уйқуга кетиш ҳодисаси билан ифодаланади. 
Уйқуга кетиш бир йўллилар, қопчиқлилар, ҳашоратхўрлар, 
қўлқанотлилар, йиртқичлар ва кемирувчиларда намоѐн бўлади ва қуйидагича 
бўлади: 
1. Қишки уйқу ѐки факультатив уйқу модда олмашинув даражаси, 
гавда температураси ва нафас олиш процессларининг унчалик пасаймаслиги 
билан характерланади. Бу уйқу осонлик билан бузилиши мумкин. Бундай 
уйқу айиқларга, енотларга, енотсимон итларга ва бўрсиқларга хосдир. Улар 
йиқилган дарахт остида (қўнғир айиқлар) хашак остида, дарахт ковакларида 
(қора айиқ, енот) ухлайди. Ухлаш муддати шимолда кўпроқ, жанубга борган 
сари камайиб боради. 
2. Ҳақиқий уйқуда гавда температураси анча пасаяди. Нафас олиши 
секинлашади ва чуқур карахт ҳолида бўлади, лекин қиш вақтида қисқа 
муддатга, ҳаво жуда исиб кетганда уйғонади. Бундай уйқуга кетиш кўпчилик 
кўршапалакларга ва олахўржинларга хосдир. 
3. Узлуксиз мавсумий уйқуга кириши кучли карахт ҳолига ўтиш, 
гавда температурасининг ва нафас олишнинг кескин пасайиши билан 
характерланади. Бундай уйқу типратиконларга хосдир. Ҳақиқий уйқуга 
кириш баъзан қишда эмас, ѐзда ҳам бўлади (юмронқозиқ). 
Даврий миграция одатда овқат танқислигига ѐки овқат топишнинг 
иложи йўқлигига боғлиқ бўлади. Даврий миграция асосан туѐқлилар ва 
уларнинг орқасидан юрадиган катта йиртқичларда ҳамда кўршапалакларда 
кўрилади. Даврий миграция балиқлардаги сингари горизонтал ва вертикал 
миграцияларга бўлинади. Шимол буғуси, элик (косуля)нинг МДҲда, 
африкада эса туѐқлиларнинг, асосан, кийикларнинг кўчиб юришлари
горизонтал миграцияга мисол бўлса, баланд тоғларда яшайдиган тоғ 

---

эчкилари, серкалар ва улар орқасидан йирик йиртқичларнинг кўчиши 
вертикал миграцияга мисол бўлади.