O‘rtacha arifmetik qiymat.
Tajribalar natijasida hosil bo‘lgan tasodifiy xatoliklarni bir xil ehtimollik
bilan o‘lchanayotgan qiymatni uning haqiqiy qiymatidan u yoki bu tomonga
og‘diradi va
yetarlicha tajribalar sonida bu xatoliklar bir
–birini o‘zaro
kompensatsiyalaydi. Bu hollar kattalikning o‘rtacha arifmetik qiymati bilan
ehtimolligini ko‘rsatadi va u quyidagi formula bilan hisoblanadi.
n
x
n
x
x
x
x
n
i
n
n
å
=
=
+
+
+
=
1
2
1
.....
Bu yerda x -
o‘rtacha arif
metik qiymat, x
1
, x
2
, …., x
n
- alohida
o‘lchamlar natijasi, n
-
o‘lchamlar soni,
å
=
n
i
i
x
1
-
hamma o‘lchamlar yig‘indisi.
Absolyut xatolik.
O‘tkazilgan tajribalarda natijasini haqiqiy qiymatga yaqinlashish darajasini
ko‘rsatish uchun absolyut xatolik tushunchasi kiritiladi. U haqiqiy qiymatdan
qanchagacha
farqlanishini
ko‘rsatadi.
Qandaydir
kattaliklarni
takroriy
o‘lchashlarda o‘rtacha absolyu
t xatolik kattaligini kiritish maqsadga muvofiqdir.
Har bir o‘lchamning absolyut xatoligi quyidagicha hisoblanadi.
;
1
1
x
x
x
D
=
-
;
2
2
x
x
x
D
=
-
………….;
;
n
n
x
x
x
D
=
-
U holda o‘rtacha absolyut xatolik
n
x
n
x
x
x
x
n
i
i
n
å
=
D
=
D
+
+
D
+
D
=
D
1
2
1
..........
Formula bilan aniqlanadi. Bu yerda
2
c
D
o‘rtacha arifmetik qiymatdan
chetlanishning absolyut qiymati, ya’ni hammasi musbat sondir.
Nisbiy xatolik.
O‘lchamlar aniqligini ko‘rsatuvchi kattalik bu nisbiy xatolikdir. U
o‘lchamlar natijasining qancha qismi absolyut xatoliknng tashkil etishini
ko‘rsatadi va quyidagicha hisoblanadi.
c
c
D
=
D
bu yerda
c
c
×
=
D
D
Odatda nisbiy xatolik foizlar bilan ifodalanadi:
D
×
×
D
=
%
100
x
x
Tajribalar natijasining haqiqiy qiymatlari
–
aniqlangan xatoliklar oralig‘ida
yotadi. Masalan: l -
uzunlik bir qancha o‘lchangan bo‘lsin. Uzunlikning o‘rtacha
qiymati
l=23,4mm
ga absolyut xatolikning o‘rtacha qiymati
l
D
=0,5 mm bo‘lsa, u
holda uzunlikning haqiqiy qiymati
mm
l
haq
)
5
,
0
4
,
23
(
.
1
-
=
va
,
)
5
,
0
4
,
23
(
.
2
mm
l
haq
+
=
Yoki
22,9< l
haqiqiy.
<23.9 mm
bo‘ladi. Hisoblashlar natijasini quyidagi
umumiy ko‘rinishda yozish qabul qilingan.
mm
l
l
l
haqiqiy
)
(
D
±
=
.
)
5
,
0
4
,
23
(
mm
l
haqiqiy
±
=
O`lchash vositalarining absolyut xatolari
№
O`lchash vositalari
O`lchash
chеgarasi
Bo`lim
qiymati
Asbobning
absolyut xatosi
1
Chizg`ich o`quvchilar
chizg`ichi
50 sm gacha
1 mm
± 1
mm
2
Chizmakashlik chizg`ichi
50 sm gacha
1 mm
±0,2 mm
3
Po`lat chizg`ich
20 sm gacha
1 mm
±0,1
mm
4
Dеmonstratsion chizg`ich
100 sm
1 sm
±0,5
sm
5
O`lchov lеntasi
150 sm
0,5 sm
±0,5sm
6
O`lchov silindri
250 ml gacha 1 ml
± 1
ml
7
Shtangеntsirkul
150 mm
0,1 mm
±0,05
mm
8
Mikromеtr
25 mm
0,01 mm
± 0,005
mm
9
O`quv dinamomеtri
4 Н
0,1 Н
±0,05
N
10
O`quv tarozisi
200g
—
±0,01
g
11
Sеkundomеr
0
—
30 min
0,2 s
30min da
±
1s.
12
Anеroid
-
baromеtr
720-780
mm.sim. ust
1 mm.sim.ust.
± 3 mm sim.
ust.
13
Laboratoriya tеrmomеtri
0-
100°С
1°С
±1°С
14
O’quv ampеrmеtri
2 А
0,1 А
±0,05А
15
O’quv voltmеtri
6 V
0,2 V
±0,15 V
Shtangensirkul
Shtangensirkul santimetr va millimetrlarda darajalangan, hamda bir tomoni
qo‘zg‘almas oyoqchadan iborat bo‘lgan metall chizig‘chdir. Chizg‘ich bo‘ylab
suriluvchi ikkita oyoqcha, aniqroq o‘lchamlar uchun nonius bilan jihozlangan
bo‘lib, u millimetrning o‘ndan bir ulushigacha (0,1mm) aniqlikda o‘lchashga
imkon beradi.
Shtangensirkulning tuzilishi.
1. qo‘zg‘almas oyoqcha 2. qo‘zg‘aluvchi oyoqcha 3. nonius 4. chizg‘ich 5.
ichki diametrlarni o’lchash uchun qo‘zg‘aluvchi oyoqcha 6. chuqurlikni o‘lchas
h
uchun oyoqcha
Noniusni 10 ta bo‘linmasi bo‘lib, uzunligi 9 mm
ga teng, har bir
bo‘linmasining qiymati 0,1 ga teng. Agar shtangensirkulning birlashtirilsa,
noniusdagi nol, chizg‘ichdagi nol bilan ustma
-
ust tushadi. Jism o‘lchamlarini
aniqlash uchun shtangensirkuldan oyoqchalarini surib, ular orasidagi jismni zich
qilib joylashtiriladi. Asosiy shkaladan uning nolidan boshlab noniusni nolgacha
butun sonlar qiymati olinadi. Nonius shkalasidan esa yuqori shkala qiymati bilan
kelgan o‘nli qiymat olinadi.
Mikrometr
Aniqroq o‘lchashlarni mikrometr yordamida o‘lchash mumkin.
Mikrometr quyidagi qismlardan iborat.
1 - massiv yarim halqa, uning bir uchiga 2 -
qo‘zg‘almas o‘zak joylashgan
3 -
qo‘zg‘aluvchi o‘zak, uning ikkinchi uchida vint bo‘lib u 4
- rezbali
qo‘zg‘almas nay ichida harakatga keladi va 5
-
rezbali qo‘zg‘almas nay, ya’ni
barabanli shkala bilan biriktirilgan bo‘ladi. Barabanli shkalaning esa 50 ta
bo‘linmasi bo‘lib, qo‘zg‘almas nay atrofida joylashgan. 6
- tirildoq buragich
–
doimo kuch bilan jismni ushlab turish uchun va jismda deformatsiya yuz
bermasligi uchun xizmat qiladi. 4- nay ichki rezbasining qadami 0,5 mm ga teng,
shuning uchun qo’zg’aluvchan o’zakning vinti unda bir marta to‘liq aylanganda
qo‘zg‘aluvchi o‘zak 0,5 mm ga ilgarilanma harakat qilib suriladi. 4
-
qo‘zg‘almas
nayda bo‘ylama shtrix (chiziq) o‘tkazgich bo‘lib, undan vintning 0,02 aylanaga
burilishi 3-
ning 0,01 mm ilgarilanma harakat qilishiga sabab bo‘ladi. Demak,
shtrixdan boshlab 5-
baraban ikki marta to‘liq aylanganda, 3
-
o‘zak 1 mm ga
suriladi. Vintning 0,5 mm siljishiga to‘g‘ri kelgan to‘liq aylanishlarni qo‘zg‘almas
naylardagi shkaladan hisoblanadi.
Nazorat savollari:
1.
Fizika nimani o’rgatadi.
2. Fizik kattaliklar deb nimaga aytiladi?
3. Asosiy fizik kattaliklar, birliklari?
4. Hosilaviy birliklar qanday aniqlanadi?
