1-
AMALIY MASHG'ULOT
MAVZU:
FIZIK KATTALIKLAR VA ULARNING BIRLIKLARI.
XATOLAR NAZARIYASI
.
Fizika tabiat hodisalarining eng sodda va shu bilan birga eng umumiy
qonunlarni
materiyaning
hossalari
tuzilishi
va
unung
harakat
qonunlarini
o’rganadigan
fandir.
Fizika
tajribaviy
fan
bo’lib
uning
qonunlari tajriba
natijalariga asoslanadi. O’rganilayotgan obyektning turiga qarab fizika yadro
fizikasi, elementlar zarralar fizikasi, atom va molekulalar fizikasi, qattiq jismlar
fizikasi, plazma fizikasi va hok
azolarga bo’linadi.
Fizika o’rganilayotgan jarayonlar va materiya harakatining shakliga qarab:
moddiy nuqta va qattiq jism mehanikasi, yaxlit muhit mehanikasi, termodinamika
va statistik mehanika, elektrodinamika va kvant mehanikasi kabi bo’limlarga
bo’lin
adi.
Modda va maydonlarning fizik hossalarini o’zaro ta’sirini va haroratini
miqdor jihatdan tavsiflovchi kattaliklar fizik kattaliklar deyiladi. Fizik kattaliklar
sistemasi asosiy va hosilaviy kattaliklardan iboatdir. Asosiy fizik kattaliklar 7 ta
bo’lib
ularning 3 tasi moddiy dunyoning asosiy hossalarini ifodaluvchi: uzunlik,
massa, vaqtdir. Qolgan 4 tasi: tok kuchi, termodinamik harorat, modda miqdori va
yorug’lik kuchi fizikaning biror bo’limidan olingan.
Ma’lumki, fizika fanining asosiy tekshirish uslu
bi-tajribadir. Tajribalar
natijasini tushuntirish, asoslash maqsadida ilmiy nazariyalar yaratiladi. Bularning
xammasi tabiatda mavjud bo’lgan ob’ektiv qonuniyatlarni o’rganishga va natijada
ularning fizikaviy qonunlarini yaratilishiga olib keladi. Fizikaviy qonunlar fizik
kattaliklar orasidagi ma’lum munosabatlar vositasida ifodalanadi.
Fizik kattalik deb-
miqdor jixatdan xar bir fizik ob’ekt uchun xususiy, lekin
sifat jixatdan ko’plab ob’ektlar uchun umumiy bo’lgan va bu ob’ektlarning biror
xossasini ifodalovchi kattalikka aytiladi.
Fizik kattalikni ham miqdor,hxam sifat jihatdan to’la ifodalaydigan
kattalikka uning haqiqiy qiymati deyiladi.
Fizik kattaliklarning qiymatlari doimo takomillashtirib boriladigan tajribalar
yordamida aniqlanadi va ularni solishtirish kelishilgan birliklarni (birlik
sistemasini) kiritilishini taqozo etadi.
Fizik kattaliklar sistemasi asosiy va xosilaviy kattaliklardan iboratdir.
Asosiy
fizik kattaliklar 7 ta bo’lib, ularning uchtasi moddiy dunyoning asosiy xossalarini
ifodalovch
i: uzunlik, massa, vaqt kabi birliklardir. Qolgan to’rttasi esa fizikaning
biror bo’limidan olingan. Bunday kattaliklar: tok kuchi, termodinamik harorat,
modda miqdori va yorug’lik kuchidir.
Fizik kattalikning son qiymati, uning kattaligini kursatuvchi son
bo’lib
,
tanlangan birlikka bog
’
liqdir.
Fizik kattalikning birligi deb, xar bir fizik
kattaliklarni miqdoriy ifodalash uchun qo’
llaniladigan, shartli ravishda son
qiym
ati birga teng deb belgilangan o’
lchamli fizik kattalikka aytiladi. Odatda
birlik kattalikning belgisi yordamida quyidagicha k
o’
rsatiladi: [t]=1s; [m]=1 kg
va hokazo. Fizik kattalikning birligi, shu fizik kattalikning
o’
ziday kattalikdir.
F
izik kattaliklarning asosiy va hosilaviy birliklarining to’
plami birliklar sistemasini
tashkil qiladi.
Fizik kattaliklarning xalqaro birliklar sistemasi (XBS yoki SI- farnsuzcha
Système International
) 1960 yilda
o’lchov va tarozilar bo’
yicha XI bosh
konferentsiyada qabul qilingan
bo’lib
, yettita asosiy
–
metr, kilogramm, sekund,
ampir, kelvin, mol, kandela va ikkita
qo’
shimcha: radian va steradianalardan
tuzilgan.
Metr (m)
–
uzunlik birligi;
Kilogramm (kg)- massa birligi;
Sekund (s)
–
vaqt birligi.
Kelvin (K)- termodinamik harorat birligi;
Amper (A)
–
tok kuchining birligi.
Mol (mol)
–
modda miqdorining birligi;
Kandela (kd)
–
yoruglik kuchining birligi;
Radian (rad)
–
qarshisidagi yoyinig uzunligi aylananing radiusiga teng
b
o’
lgan ikkita aylana radiusi orasidagi burchak;
Steradian (sr)
–
sfera sirtidan, tomoni sfera radiusidek b
o’
lgan kvadratning
yuzasiga teng yuzani ajratuvchi, uchi sfera markazida b
o’
lgan fazoviy burchak.
Xosilaviy birliklar fizikaviy qonunlardan foydalanib topiladi.
Fizik kattaliklarning birliklarini karrali va ulushli miqdorlarda ifodalash
uchun quyidagi old qo’shimchalar ishlatila
di:
Daraja
ko’rsatkichi
Nomi
Belgilanishi
Daraja
ko’rsatkichi
Nomi
Belgilanishi
10
24
yotta
Y
10
-1
detsi
d
10
21
zetta
Z
10
-2
santi
c
10
18
exa
E
10
-3
milli
m
10
15
peta
P
10
-6
micro
μ
10
12
tera
T
10
-9
nano
n
10
9
giga
G
10
-12
pico
p
10
6
mega
M
10
-15
femto
f
10
3
kilo
k
10
-18
atto
a
10
2
hector
h
10
-21
zepto
z
10
1
deka
da
10
-24
yocto
y
Ushbu old qo’shimchalar
barcha fizik kattaliklarning birliklarini ifodalashda
qo’llaniladi Masalan: 15Tm=15∙10
12
m; 23zs=23∙10
-21
s, milliamper, megavatt va
h.k.
№
