O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi toshkent irrigatsiya va qishloq xo’jaligini mexanizatsiyalash muhandislari instituti

t
h
H
t
i

 
(8.2) 
bunda    h
t
 –  vaqt birligida olib tashlanadigan  qoplama  qalinligi  (qoplamani  eritish 
tezligi);  t – qoplamani eritishga ketgan vaqt. 
Eritmaning  kimyoviy  tarkibi  qoplama  turiga  qarab  qniqlamadi.  Standartlarda 
keltirilgan  erituvchilar  uchun  qoplamani  eritish  tezligi  tegishli  jadvallarda 
keltiriladi.  
 
8.2. Qoplama po’kligini nazorat qilish 
 
Qoplama  va  paivandlab  qoplangan  qatlamlarda  hosil  bo‟lgan  kovakchalar 
ochiq va yopiq turlariga bo‟linadi. Ochiq kovakchalar tashqi muhit bilan aloqada 
bo‟ladi. Asosan ochiq turdagi yoki kesim tekisligiga tushgan kovakchalarni nazorat 
qilib bo‟ladi.   
 
Po‟klik quyidagi usullar bilan nazorat qilinadi: bevosita nazorat qilish usuli - 
metallografik usuli va bilvosita nazorat qilish usullari - eritmaga botirish, pastalarni 
surish  va  indikator  qog‟ozini  qo‟yish  usullar.  Metallografik  usulida  kovakchalar 
soni  va  hajmi  mikroshliflar  bo‟yicha  metallografik  mikroskoplar  yordamida 
aniqlanadi.  Raqamlashtirilgan  tasvirlar  olish  imkoniyati  va  maxsus  dasturlarning 
mavjudligi po‟klikni hisoblash jarayoninin ancha osonlashtirdi.     
 
Eritma  va  pastalarni  kovakchalar  bilan  o‟zaro  ta‟sirda,  kovakchalar 
chegarasini  bo‟yaydigan  kimyoviy  birikmalar  hosil  bo‟ladi.  Bo‟yalgan  sohalar 
kontsentratsiyasiga  qarab  kovakchalar  soni  hisoblanadi  va  ularning  o‟lchamlari 
baholanadi.  
 
Botirish  usuli  asosi  po‟lat  bo‟lgan  nikel,  xrom,  qalay  va  kumushli 
qoplamalar  uchun  qo‟llaniladi.  Nazorat  qilish  uchun  qoplamaning  kimyoviy 
tarkibiga bog‟liq bo‟lgan  maxsus eritma ishlatiladi.  Detal sirti eritmaga botiriladi 
yoki  cho‟tka  bilan  bir  tekis  namlanadi  va  5  daqiqa  ma‟lum  temperatirada  ushlab 
turiladi. Keyin sirtning birlik  maydoni nisbatan bo‟yalgan sohalar sanaladi.   
 
Pastalar  usuli  har  qanday  shakldagi  va  o‟lchamdagi  detalar  ustidagi 
qoplamalarning  po‟kligini  aniqlash  uchun  qo‟llaniladi.  Har  bir  qoplama  turiga 
ko‟ra  tarkibi  standartlashtirilgan  7-ta  pasta    belgilangan.  Pasta  qoplama  sirtiga 
50…120  g/m
2
  hisobidan  sochli  cho‟tka,  pulverizator,  botirish  yoki  boshqa  usul 
yordamida yotqiziladi. Bir pastdan keyin kovakchalar sanab chiqiladi.  
Xromli,  nikelli,  misli,  qalayli  va  boshqa  turdagi  qoplamalarning  po‟kligini 
aniqlash  uchun  indikatorli  filtrlangan  qog‟ozni  qoplama  ustiga  bosish  usuli 
qo‟llaniladi.  Tayyorlangan  yuzaga  maxsus  eritma  bilan  namlangan  filtrlangan 
qog‟oz bosiladi, bunda qog‟oz va qoplama orasida  havo pufakchalari bo‟lmasligi 
kerak.  Ma‟lum  vaqtdan  keyin  kovakchalar  soyasi  tushgan  qog‟oz  olinadi, 
distirlangan  suvda  yuviladi  va  toza  aynada  quritiladi.  Hisoblash  oson  bo‟lishi 
uchun to‟r shkalali oynalardan foydalaniladi.  

---

149 
 
Po‟k  struktura  haqida  eng  ko‟p  ma‟lumot  beradigan  usul  –  bu  simob 
yordamida  kovakchalarni  o‟lchash  isilidir.  Usul  bosim  ta‟sirida  kovakchalarni 
to‟ldirgan simob hajmini aniqlashga asoslangan. Bu usul simob bilan birikmalarni 
hosil  qilmaydigan  metallar  uchun  qo‟llaniladi  va  bir  necha  yuz  nanometrdan  bir 
nanometer  o‟lchamdagi  kovakchalarning  ichki  tuzilishini,  kovakchalar  shaklini, 
o‟lchamlarini aniqlash imkonini beradi.  
Simobni  kovakchalar  ichiga  kirishi  bosim  va  kovakchalar  o‟lchamlariga 
bog‟liq: 
 




