O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi toshkent irrigatsiya va qishloq xo’jaligini mexanizatsiyalash muhandislari instituti



Download 2,97 Mb.
Pdf ko'rish
bet10/122
Sana01.01.2022
Hajmi2,97 Mb.
#297994
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   122
Bog'liq
wzzVRtjXaqtawYSsjn36umLR9G9UQozSJRDSuvji

b
d
μ
1

exp
μ
1
2G
σ
то
 
 
(1.4) 
 
bunda G – siljishda elastiklik moduli, N/m
2


 - Puasson koeffitsienti; d – qo‟shni 
atomar  tekisliklar  orasidagi  masofa;    b  –  Byurgers  vektoriga  teng  bo‟lgan  siljish 
yo‟nalishida atomlararo masofa. 
Qo‟shni atomar tekisliklar orasidagi masofani oshishi va siljish yo‟nalishida 
atomlararo  masofani  kamayishi  bilan  Payerls-Nabarro  kuchlanishi  kamayadi. 
Atomlar juda zich joylashgan tekisliklar va yo‟nalishlar uchun “d/b” nisbati odatda 
eng katta bo‟ladi va siljish aynan shu yo‟nalishlar bo‟lab vujudga keladi [32].  
Asosiy  metalda  begona  moddalarning  atomlari,  ya‟ni  nuqtaviy  nuqsonlar 
erishi  natijasida  dislokatsiyalar  to‟xtatiladi  va  metal  puxtalanadi.  Bunday  o‟zaro 
ta‟siri  natijasida  dislokatsiyalar  hosil  qilgan  kuchlanishlar  maydonida  begona 
                                                 
6
 Pauerls-Nabarro kuchlanishi - yakka dislokatsiyani siljish tekisligida harakatga keltirish uchun zarur bo‟lgan 
kuchlanish. 


10 
 
atomlarining  yo‟naltirilgan  diffuziyasi  vujudga  keladi,  bu  esa  ularni  asosiy 
metallning  struktursida  notekis  taqsimlanishiga  olib  keladi.  Dislokatsiyalarni 
begona atomlar bilan o‟zaro ta‟siri to‟rtda variantda bo‟lishi mumkin:    
-
 
elastik o‟zaro ta‟sirining birinchi turi (o‟lchamli o‟zaro ta‟sir); 
-
 
elastik o‟zaro ta‟sirining ikkinchi turi (elastiklik moduli bo‟yicha o‟zaro 
ta‟sir); 
-
 
kimyoviy o‟zaro ta‟sir; 
-
 
elektrik (kulon) o‟zaro ta‟sir; 
Har  bir  o‟zaro  ta‟sir  kristalda  atomlararo  bog‟lanishlar  tabiatiga,  qo‟shimchalar 
xususiyatlariga  va  boshqa  omillarga  bog‟liq  bo‟lgani  uchun,  aytilgan  o‟zaro 
ta‟sirlar turidan bittasi yoki ularning majmuasi hal qiluvchi bo‟lishi mumkin. 
Elastik  o‟zaro  ta‟sirining  birinchi  turi  dislokatsiyaning  va  begona  atomi 
atrofida  mavjud  bo‟lgan  elastik  kuchlanishlar  maydoni  bilan  bog‟liq.  Begona 
atomning  atrofidagi kuchlanishning  ishorasi  asosiy  metal  atomning  radiusi  (r
о
)  va 
begona  atom  radiusilarning  (r)  nisbatiga  bog‟liq.  Almashish  eritmalarda  r  <  r
o
 
bo‟lgan atomlar asosiy atomlarning o‟rniga almashadi va siqilgan sohaga intiladi. 
Singigan  atomlar  va  r>r
o
  bo‟lgan  holda  begona  atomlar  asosiy  atomlarni 
almashtiradi  va  dislokatsiyalarning  cho‟zilgan  sohasiga  tortiladi.  Begona  atomlar 
bulutlari  dislokatsiyani  mahkamlab  qo‟yadi  (to‟xtatadi)  va  bu  bulutlar  Kottrel 
bulutlari deyiladi
7
. Kottrel bulutlarining ahamiyati uglerod va azot qo‟shimchalari 
bo‟lgan metallarda ayniqsa yuqori.  
 Elastik  o‟zaro  ta‟sirining  ikkinchi  turi  kichik  sohani  tashkil  qilgan 
qo‟shimchalarning  atomlarning  yoki  vakansiyalarning  elastik  xususiyatlari  asosiy 
matritsaning atomlarning elastik xususiyatlaridan farq qilishi tufayli yuzaga keladi. 
Shuning  uchun  dislokatsiyalarni  harakatga  keltirishda  sarflanadigan  ish  oddiy 
elastik  ta‟siridan  yuzaga  keladigan  ishdan  farq  qiladi.  Qoshimcha  atomining 
radiusi  kichrayishi  bilan  elastiklik  moduli  bo‟yicha  o‟zaro  ta‟sirining  energiyasi 
oshadi  va  vakansiya  bilan  o‟zaro  ta‟sirga  kirishganda  eng  katta  qiymatga  ega 
bo‟ladi.  O‟zaro  ta‟sirining  ikkinchi  turi  dislokatsiya  atrofida  vakansiyalar 
kontsentratsiyalarni oshiradi va faqat kichik masofalarda namoyon bo‟ladi. 
 
Kimyoviy o‟zaro ta‟sir tilingan dislokatsiyalar bo‟lganda vujudga keladi. Bu 
holda qo‟shimchani atomi panjaraning nuqsoniga tushganda, bu joyda metallning 
electron  strukturasi  va  shu  bilan  atomlararo  bog‟lanish  xarakteri  o‟zgaradi.  Bu 
o‟zgarishlar  panjaraning  solishtirma  energiyasini  kamayishiga  va  titilishni 
kuchayshiga olib kelishi mumkin, bu esa qo‟shimcha atomlarini buzilishga qarab 
harakatlanishiga  qulay  sharoitlarni  yaratadi.  Panjarani  buzilish  qatlamida 
qo‟shimchaning  atomlarini  ko‟payishi  Sudzuki  muhiti  (atmosferasi)  deb 
nomlanadi.  Sudzuki  muhiti  hosil  bo‟lganda  dislokatsiyaning  energiyasi  kamaydi, 
bu esa uning harakati to‟xtashiga olib keladi.  
Elektrik  o‟zaro  ta‟sir  ba‟zi  bir  kristall  strukturalarda  namoyon  bo‟ladi  va 
quyidagidan  iboratdir.  Ikkita  oddiy  dislokatsiyalar  “qo‟shilganda”  murakkab 
dislokatsiyalarning  kombinatsiyasi  paydo  bo‟lishi  mumkin,  ekstratekislik  chetida 
uzilgan  aloqalarning mavjudligi uning  muhim  o‟ziga xos  xususiyatidir.  Aloqalari 
                                                 
7
 Kottrel bulitlari – begona atomlarning kontsentratsiyasi yuqori bo‟lgan sjhalar. 


11 
 
uzilgan  dislokatsiyalar    yarim  o‟tkazgich  va  ion  kristallarga  tegishlidir.  Bunda 
dislokatsiyalardagi  uzilgan  aloqalar  elektronlarni  ushlab  qoladi,  shu  bilan  
dislokatsiyalar va musbat ionlar orasida kulon o‟zaro ta‟sirini hosil bo‟lishiga olib 
keladi.  
Dislokatsiyalar  va  nuqtaviy  buzilishlar  o‟rtasida  hosil  bo‟lgan  o‟zaro  ta‟sir 
energiyalari 1.1 jadvalda keltirilgan.  
 
Dislokatsiyalar va qo‟shimchalarning atomlar o‟rtasida hosil bo‟lgan o‟zaro 
ta‟sirlarning energiyalari [32]. 
 1.1-  jadval 
 
O‟zaro ta‟sir turi 
 
Hisoblash formulasi 
O‟rta 
qiymatlar, 
эВ 
 
Nuqson tiri 
1.Elastik 
o‟zaro 
ta‟sirining birinchi turi  
 
2. 
Elastik 
o‟zaro 
ta‟sirining ikkinchi turi  
 
3.Kimyoviy 
o‟zaro 
ta‟sir  
 
4. Elektrik o‟zaro ta‟sir  





 






 



Download 2,97 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   122




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish