Dialektal norma.
Bu norma shevalar va lahjalardagi so‘zlarning qo‘llanish
doirasi haqida ma’lumot beradi. Aniqroq aytilsa, bir shevada norma bo‘lgan so‘z
va iboralar, boshqa sheva uchun norma bo‘lmaydi. Shuningdek, o‘zbek tilidgi
shevalarninmg turlari va ularning xususiyatlarini o‘rgatadi.
So‘zlashuv normasi.
Bu norma til birliklaridan erkin foydalanish, adabiy
til normalariga hamma vaqt ham amal qilinmasligi bilan xarakterlanadi.
8
Ijtimoiy tarmoq normasi
. Jargonlar, argolar va professional nutq
ko‘rinishlariga xos bo‘lgan normalar.
Yuqoridagi normalardan turli kishilar turli vaqtda foydalanishi natijasida,
ularning o‘ziga xos talab va qoidalarini bilmaslik yoki bilsa ham ularga amal
qilmaslik oqibatida normalarda o‘zgarishlar, buzilishlar yuz beradi. Jumladan,
adabiy til normasida ham. Bu kamchiliklarning obyektiv va subyektiv sabablari
bor. Chet tillardan qabul qilingan va qabul qilinayotgan so‘zlarning iste’molda
o‘zbek tilining ichki rivojlanish, amal qilish qonun-qoidalariga bo‘ysunishi kerak.
Masalan, arab tilidagi “ayn” undoshining o‘zbek tilida yo‘qligi, uni o‘zbek tilida
shartli ravishda ayrish yoki tutuq belgisi deyilishi, ammo o‘zbek tilida arab, fors
va ruz tillaridan o‘zlashgan ba’zi so‘zlarda “ayn”ning qatnashishi adabiy tilning
normalarini oddiy odamlar uchun og’irligini keltirib chiqadi. Chunonchi,
ma’lumot, fe’l, iste’mol kabi so‘zlarda “ayn” so‘zi yoziladi. Ammo oddiy
odamlar uni talaffuz qilmaydilar. Chunki, o‘zbek tili fonetikasiga bu tovush
sig’maydi. Bu kabi kamchiliklar o‘zbek adabiy tilining rivojlanishiga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi. Biroq, ularni keltirib chiqargan sabablarni tilimizdan chiqara
olmaymiz. Chunki, «‘» tutuq belgisi, “H” yoki “X”ning yo‘qotilishi tilimizni, o‘z
navbatida xalqimiz ma’naviaytining qashshoqlashiga olib keladi. Bu hol faqat
o‘zbek tiligagina xos bo‘lmay deyarli barcha xalqlar adabiy tilida bu kabi
kamchiliklar mavjud. Masalan, arab, rus, ispan, ungliz, fransuz, hind adabiy
tillarida ham turli darajada fonetik, grammatik, uslubiy kamchiliklar mavjud.
Adabiy tillardagi bu kamchiliklar til taraqqiyotidagi tabiiy hol hisoblanib, ular
vaqt o‘tishi bilan o‘z-o‘zidan yo‘qolib boradi.
Adabiy tilning uslubiy normasi til birliklarining nutqdagi vaziyat, ko‘zda
tutilgan maqsaddan kelib chiqib eng ma’qulini qo‘llash zaruriyatidan kelib
chiqadi. Shuning uchun uslubiy norma deganda, so‘z, ibora, umuman barcha til
birliklarini amaliyotda qo‘llash mahorati tushuniladi. O‘zbek tilining uslibiy
normalarini belgilash bugungu eng muhim vazifalardan biridir. Chunki,
xalqimizning aksariyati, til birliklaridan o‘z maqsadi yo‘lida yetarli darajada faol
foydalana olmaydi.
Bu kamchilikni yo‘qotish uchun uslubiy norma quyidagi shartlarga amal
qilishni talab qiladi. Birinchidan tavsiya qilinayotgan yoki so‘zlovchi
ishlatayotgan til birligi umumxalq uchun tushunarli bo‘lishi kerak, ikkinchidan
tavsiya qilinayotgan yoki so‘zlovchi ishlatayotgan til birligi tilning barcha
sohalari bilan bog’langan bo‘lishi lozim.
Xullas, norma tilning ijtimoiy vazifasi bo‘lib, unga amal qilish shu tilda
so‘zlovchi yoki yozuvchilar uchun majburiydir. O‘zbek tilining qanchalik
normaga kirganligi va unga amal qilinish darajasi xalqimizning nutq madaniyti
darajasini belgilaydi.
Demak, til birliklarining nutqdagi vazifasi, qo‘llanish doirasi til normasi
deyiladi. Biroq hamma vaqt ham til birliklari o‘z vazifasida kelavermaydi. So‘z
kontekst(matn yoki matn parchasi, nutqning bir qismi)ga kirgach uning qo‘llanish
doirasi o‘zgaradi. Buni biz Farg’ona shevasida “chaymoq” fe’lining qo‘llanishi
misolida ko‘rishimiz mumkin. Mazkur fe’lning ishlatilishi uchun adabiy tilda
norma belgilangan:
9
1. Yuvilgan narsani toza suvga botirib yoki ustidan toza suv quyib chayqab
toza qilmoq.
Do'stlaringiz bilan baham: |