Toshkent moliya instituti «biznes va tadbirkorlik» kafedrasi

v

 sohasi bilan belgilangan bo’lib tarifning «

ishlab chiqarish 

samarasi

» deyiladi va hech kimning foydasi bilan qoplanmaydi. 

Iste’molchilarning 

yo’qotishlari 

Ishlab chiqaruvchilar  

foydasi     

Davlat daromadi 

Jamiyatning sof 

yo’qotishi 

a + b+ c + d         -- 

a                     -- 

s                    = 

b + a 

 

 

Demak, iste’molchilarning  

a

 sohadagi yo’qotishlari ishlab chiqaruvchilar foydasining 

o’sishi hisobiga qoplanadi. Ayni damda iste’molchilar shu tarmoq korxonalari aktsiyadorlari 

bo’lishsa, ular yo’qotishlarining bir qismi o’sgan dividentlar sifatida qaytadi. 

«s»

 sohada davlat olgan daromadini transfert to’lovlarini oshirish, soliqlarni pasaytirish, 

byudjet tashkilotlarida ishlovchilar ish haqini oshirishi ko’rinishida iste’molchilarga qaytarishi 

mumkin. 

Ammo «b» Q «d» sohalarda jamiyat sof yo’qotishga duch keladi. Valyuta kursi o’zgarishi 

bu yo’qotishlarni bir oz qoplashi mumkin. Masalan, 20% li tarif kiritilishi natijasida milliy 

valyuta 4% ga qimmatlashsa import qilinayotgan tovarlarning milliy valyutada ifodalangan ichki 

bahosi 20 % ga emas, 16 % ga oshadi. Bu esa tarif kiritilishi oqibatida jamiyatning sof yo’qotish 

«b» va «d» sohalarning  80 foizini((16 / 20) x 100 q 80) tashkil etishini anglatadi. 

Umuman olganda tariflarni kiritilishiga nisbatan bir-biriga zid fikrlar mavjud bo’lib, bu 

tadbir mamlakat iqtisodiyoti holati, xususiyati va qo’yilgan maqsadlar bilan asoslanadi.  

Bojxona tariflarini kirtishni yoqlovchi mutaxassislar fikriga ko’ra import tariflari:  



 

mamlakat mudofaa sanoatini himoya qilish imkonini beradi; 



 

mamlakatda  bandlilik  darajasi  o’sishini  ta’minlaydi  va  yalpi  talabni  rag’batlantiradi, 

importning  nisbatan  cheklanishi  natijasida  sof  eksport  o’sadi  va  joriy  operatsiyalar 

bo’yicha to’lov balansi xolati yaxshilanadi; 



 

milliy iqtisodiyotdagi yangi tarmoqlarni himoya qilish uchun zarur; 

---



 

davlat byudjeti daromadlarini to’ldirish manbai bo’lib xizmat qiladi; 



 

milliy ishlab chiqaruvchilarni demping ko’rinishidagi chet el raqobatidan himoya qiladi; 



 

iqtisodiyot  tuzilishini  qayta  qurishni  boshqarish  vositasi  hisoblanadi  va  ular  yordamida 

mamlakat iqtisodiyotidagi ilg’or siljishlar rag’batlantiriladi va h.k. 

Milliy iqtisodiyotning tiklanishi sharoitida ko’pgina davlatlar o’z ishlab chiqaruvchilarini 

chet el raqobatidan himoya qilish maqsadida protektsionizm siyosatini qo’llaydilar. Aks holda, 

mahalliy korxonalar «sinishi» jamiyatda ishsizlik xavfini tug’diradi.  

Mamlakatlarda ta’rif mexanizmi orqali tashqi savdo siyosatini yuritish, birinchi navbatda 

ushbu mamlakatning asosiy tarmoqlari va yangi ishlab chiqarish sohalarining 

himoyalanganligiga ta’sir qiladi. O’zbekistonda avtomobilsozlik yangi va istiqbolli soha 

(tarmoq) hisoblanadi va tabiiyki, tarifli himoyaga muhtoj. Tarmoqni tarifli himoyalanishining 

haqiqiy darajasini quyidagi misolda ko’rib chiqamiz. Masalan, O’zbekistonda yangi mashinalar 

uchun import boji 40 foizni tashkil qilsin. Ushbu mashinani ishlab chiqarish uchun zarur 

bo’ladigan ehtiyot qismlar asosan chetdan keltirilsin va unga import boji 25 foiz miqdorida 

o’rnatilsin.  Bir dona mashinaning narxi 10000 AQSh dollariga teng bo’lsa, ya’ni bitta avtomobil 

uchun zarur bo’lgan ehtiyot qismlarining narxi 7000 dollar, qo’shilgan qiymat esa 3000 dollarni 

tashkil etsin.  

Avtomobil importiga 40 foiz tarif belgilanganligi uchun har bir avtomobil narxi 4000 

dollarga o’sib, tarif bilan birga 14000 dollarni tashkil etadi. Ehtiyot qismlar importiga 25 foizli 

tarif kiritilishi ularga qilinadigan xarajatlarni 1750 dollarga oshirib 8750 dollarga etkazadi. 

Oqibatda mahsulot birligiga ehtiyot qismlar xarajati 1750 dollarga oshdi. Qo’shilgan qiymat esa 

2250 dollarga (4000 - 1750 q 2250) o’sdi. Shunday qilib, tarif kiritilgandan so’ng mahsulot 

birligiga to’g’ri keladigan qo’shilgan qiymat 5250 dollarni (3000 Q 2250 q 5250) tashkil etdi. 

Endi esa soha (tarmoq)ning samarali himoyasi formulasidan foydalanamiz.