Мазмуны: тил ҳӘМ Әдебият

Keywords:
media, development, creative, critical approach, students. 
Ҳозирги замонни оммавий ахборот воситаларисиз, яъни оммавий медиасиз 
тасаввур этиш қийин. Инсонларнинг турмуш тарзига медиа ўтган асрнинг иккинчи 
ярмидан бошлаб алоҳида аҳамият касб эта бошлади. Оммавий медиа бугунги кунда 

---

30 
инсонлар ҳаётининг ажралмас бир қисмидир, чунки унингсиз ривожланишни асло 
тасаввур этиб бўлмайди. 
Инсоннинг медиага дуч келиши унинг билан мулоқоти кунига ўн бир ўн икки 
соатни ташкил этмоқда, смартфонларни пайдо бўлиши билан эса бу вақт ундан кўпроқни 
ташкил этади. Медиани инсонга таъсири ҳақида фикр юритадиган бўлсак, унинг маълумот 
етказувчанлигини қайд этишимиз мумкин, шу жумладан маданият ҳамда маърифатга оид 
маълумотларни ҳам тақдим этиши, лекин шу билан бир қаторда у орқали оммага бир-
бирига зид бўлган ва бир тизимга келтирилмаган маълумотларнинг ҳам тарқаттилиши 
мавжуддир. Шуни ҳам қайд этишимиз жоизки, медиа – аҳолининг турли қатламлари учун 
норасмий таълим тизимини, билим берилиши ва олинишини ҳам ташкил қилади. 
Оммавий ахборот воситалари турли ёшдаги ҳамда турли қатламдаги инсонларнинг 
ижтимоий нормаларни ўзлаштиришларида ва шахсий сифатлар ҳамда қадриятларни 
шаклланишида сезиларли равишда ўз таъсир кўрсатади. 
Шундай қилиб, медиа сўнгги вақтларда инсонларнинг таълим олиш жараёнида ҳам 
алоҳида аҳамият касб этиб бормоқда. Бундан эса медиатаълимни педагогикадаги алоҳида 
йўналиш сифатида интенсив ривожлантириб бориш қанчалик муҳим эканлиги келиб 
чиқади. Медиатаълимнинг асосий сифат нуқтаи назаридан вазифалари янги авлодни: 
-
замонавий ахборотлашган жамиятда турли маълумотларни қабул қилишга тайёрлаш; 
-
маълумотларни тушунишга, унинг инсон руҳиятига таъсири натижаларни англашга 
ўргатиш; 
-
техник воситалар ёрдамида коммуникацияларнинг новербал шакли асосида мулоқот 
қилиш усулларини ўзлаштиришга ўргатишдан иборатдир. 
Ҳар бир инсонда маълумотларни қабул қилиш, танлаш ва уни баҳолашнинг энг 
асосий жиҳатларидан бири – маълумотларга танқидий ёндашувни амалга ошира олишдир.
Медиамаҳсулотларни танқидий таҳлил этиш жараёни ўз навбатида танқидий 
медиасаводхонлик номини олган, у “ўқитувчилар ва ўқувчиларни медиаматнларни идрок 
этишлари ёки улар устида фикр юритишларида танқидий ёндашувни амалга оширишга 
ёрдам беради”[3]. 
Олий таълимда фаолият юритувчи кўпгина ўқитувчилар анъанавий танқидий 
ёндашувни шакллантиришга таянишади, бунинг натижасида бўлажак ўқитувчиларнинг 
касбий ҳамда ижтимоий муносабатларидаги тафаккури ривожланиш жараёнидаги 
мураккабликларга дуч келишади. Бундан бўлажак ўқитувчиларда танқидий ёндашувнинг 
шаклланиш жараёни таълим тизимимиздаги ислоҳотлар жараёнига бир қийматли 
мослашмаганлиги келиб чиқади. Танқидий ёндашувни шакллантирувчи мазмун, шакл ва 
методларда янгиланишни, замонавийлаштиришни амалга ошириш зарурати мавжуд.
Мазкур муаммо юзасидан фалсафий, психологик ва педагогик нуқтаи назардан 
тадқиқот олиб борган тадқиқотчи олимлардан Э. де Боно, Д. Дьюи, Р.Х. Жонсон, Д. 
Клустер, М.Липман, К. Меридит, Д. Спиро, Ж. Стил, Ч. Темпл, Д. Халперн, П. 
Фрейреларнинг ишларини алоҳида қайд этишимиз жоиздир. Олий таълим талабаларида 
танқидий тафаккурни шаклланиши бевосита мантиқий жиҳатдан улардаги ижодий ва 
мустақил тафаккур қилишни ривожланиши билан боғлиқдир, улар устида эса Ж. Гилфорд, 
А. Маслоу, A.M.Матюшкин, А.В. Морозов, А.З. Рахимов, К. Роджерс, C.JI. Рубинштейн, 
И.Ф.Сибгатуллина, O.K. Тихомиров, П. Торренс, М.А. Холодная, В.Д. Шадриков ва 
бошқалар тадқиқот ишларини олиб борганлар. 
Бўлажак ўқитувчиларни сифат нуқтаи назаридан касбий тайёрлаш жараёнида 
таниқидий тафаккурини ривожлантириш қуйидаги асосий босқичлардан: 
1.
Аудиторияда тақдим этиладиган медиа маданият маҳсулотларини идрок қилиш ва уни 
ривожланиш даражаларини англай олиш; 
2.
Медиа материалларидаги маънони ижодий қобилият орқали ўзлаштириш ва 
медиаматнларни тўлиқ идрок эта олишни шакллантириш ҳамда ривожлантириш; 

---

31 
3.
Медиаматнларни мустақил ўзлаштирган ҳолда ижодий танқидий ёндашувни 
ривожлантиришдан иборат. 
Бўлажак ўқитувчиларнинг медиаматериалларни таҳлил қилиш ижодий 
кўникмаларига эга бўлишларини ижобий натижалари қуйидагиларни ўзида намоён этади: 
медиа талқинлар ҳақида атрофлича маълумотга эга бўлишни; медиа билан кундалик 
тўқнаш келишда уларни ҳаёт тарзимизга, мунособатларимизга ва қадриятларимизга
таъсирлари ҳақидаги билимга эга бўлиш; медиатаълим асосий ғояларини
медиаматнларни теран тушуниш учун уларни таҳлил қилишга, талқин қилишга татбиқ 
этиш; якка тартибда қарор қабул қилишда медиа аҳамитига эътибор қаратиш; аниқ бир 
ҳатти-ҳаракатлар ёки ечимлар қабул қилишда медиаматнларнинг мумкин бўлган
таъсирларини таҳлил қилиш. 
Медиамаълумотларни тузилиш мантиғини тақдим этиш жараёни - бўлажак
ўқитувчилардан медиаматннни атрофлича тушуниш, талқин қилиш, таҳлил, синтез ва 
баҳолаш идрок этишни, далилларни, хосса ва ҳодисаларни гуруҳлашни, синфларга 
ажратишни, ўрганилаётган медиамаҳсулотни муҳим жиҳатларини ҳамда унинг ички 
таркибини оча билишни талаб этади. Медиаматнни тизим ташкил этувчиси тавсифига 
кўра, уни қабул қилувчи олинган билимлар амалий татбиқи учун негиз сифатида мустақил 
англанган хулосаларни чиқара олади. Медиаматларни кенг тарқалган танқидий таҳлил 
методик усуллари орасидан қуйидагиларни: оммавий ахборот воситалари материалларида 
ёлғон ва ростларини асосли равишда ажрата олиш; маълумот берувчи манбанинг мақсад 
ва манфаатларни англаган ҳолда тўғри ҳамда асосли танқидий таҳлил қила олишни 
алоҳида кўрсатиб ўтишимиз мумкин.
Одатда ўз машғулотлари давомида бўлажак ўқитувчиларда танқидий тафаккурни 
ривожлантирувчи педагоглар аудиторияда муаммога нисбатан турли нуқтаи назар ва 
мулоҳазаларни қараб чиқишни таклиф этишади. Бундай ҳолатлар талабаларда муаммо 
ҳақида мустақил фикр юритишни ҳамда натижа асосида хулоса чиқаришга ўргатади.
Медиатаълим жараёнида бўлажак ўқитувчилар учун рефлексияни шакллантириш 
гуруҳда медиаматнларни идрок этиш вақтида оддий бўлмаган билим ва тушунишни 
назарда тутади. Чунки, биргина медиаматн: кинофильм, теледастур ёки қандайдир 
мавзудаги кўрсатувни намойиш қилиш жуда қизғин бўлган турли баҳолаш ва 
мулоҳазаларга орлиб келишимумкин. 
Медиатаълим шароитида бўлажак ўқитувчиларда ижодий танқидий тафаккурни 
самарали ривожлантириш яхлит ёндашувга боғлиқ бўлиб, у ўзида қуйидагиларни: 
бўлажак ўқитувчиларни касбга тайёрлаш жараёнида оммавий ахборот воситалари 
таъсири муаммоси ҳақида назарий жиҳатдан тайёрлаш ва фаоллаштириш; бўлажак
ўқитувчиларни турли медиамтнларни ижодий танқидий тафаккур орқали қабул қилишга 
ўргатиш, уларга таълим жараёнида олган тажрибаларини педагоглик амалиётларида 
мақсадли фойдаланишга; бўлажак ўқитувчиларда турли медиамтнларни ижодий танқидий 
тафаккур қилиш ҳолатини ташҳислаб боришгаимкон яратиб, медиатаълим жараёнини 
техник нуқтаи назардан таъминотини ўзида намоён этади. 
Хулоса ўрнида айтишимиз мумкинки, бўлажак ўқитувчиларни педагоглик касбига 
тайёрлаш жараёнида медиа билан боғлиқ бўлган керакли ва зарур маълумотлар билан
таъминлаш уларни кейинги фаолиятларини кафолатлайди. Бу эса реал дунё образини 
уларнинг онгида адекват аксланишига олиб келади ва атроф олам билан уйғунликда иш 
олиб боришига имкон беради.