Chizma geometriyasi va muxandislaik grafikasi

 
 
Jadval 1.3 

---

 
CHiziqning 
nomi 
 
CHizilishi 
 
Asosiy 
chiziqqa 
nisbatan 
chiziqning 
yo‘g‘onligi 
 
Asosiy  
vazifalari 
1. Asosiy tutash  
chiziq 
 
 
         
         S 
Ko‘rinadigan kontur 
chiziqlarni.,  
Ko‘rinadigan o‘tish chiziqlari 
 
2 . Ingichka 
tutash chiziq 
 
 
  
   S 

 3 dan  
S 

 2 gacha  
Ustiga qo‘yilgan kesim konturi 
chiziqlari., 
O‘lcham va chiqarish 
chiziqlari., 
SHtrixlash chiziqlari  
3.To‘lqinsimon 
tutash chiziq 
 
 
S 

 3 dan  
S 

 2 gacha  
Uzilish chiziqlari.,  
Ko‘rinish  va qirqimlarni 
ajratish chiziqlari  
4. SHtrix chiziq    
 
S 

 3 dan  
S 

 2 gacha  
Ko‘rinmas kontur chiziqlari.,  
Ko‘rinmaydigan o‘tish 
chiziqlari  
5. Ingichka 
shtrix- punktir 
chiziq  
 
 
S 

 3 dan  
S 

 2 gacha  
Simmetriya va o‘q chiziqlarini 
chizish uchun ishlatiladi.  
6. Uzuq chiziq  
 
S  dan  
S 1,5  gacha  
Kesishish tekisligi chiziqlarini 
ifodalaydi. 
7. Ingichka tutash 
siniq chiziq  
 
 
S 

 3 dan  
S 

 2 gacha  
 
 Uzun o‘yiq chiziqlarni  
 

---

GOST 2.304-81 da shriftlarning qo‘yidagi o‘lchamlari belgilangan: 1,8; 2,5; 3,5; 5; 7; 
10; 14; 20; 28; 40. 
 
SHriftlarning  o‘lchami  bosh  harflarning  millimetr  hisobidagi  balandligi  h  bilan 
aniqlanadi.  
GOST 2.304-81 ga muvofiq shriftlar A va B turlarga bo‘lingan bo‘lib, ulardagi harf va 
raqamlar qatorlar asosi chizig‘iga qiyalatib va qiyalatmay yoziladi. SHriftning A turida harf 
va raqam chizmalarning yug‘onligi d ularning balandligi h ning 1G’14 qismiga, B turida esa 
1G’10 qismiga teng qilib olinadi. Jadval 4 da A turdagi shrift o‘lchamlari keltirilgan. 
 
 
 
Jadval 1. 4 
SHriftning 
parametrlari 
Bel 
gisi 
O‘lchamlar 
nisbati 
SHriftning o‘lchami 
2,5  3,5 
5 
7 
10 
14 
20 
Bosh harflar va 
raqamlarning 
balandligi 
Kichik harflar 
balandligi 
 
h 
 
C 
 
14|14 
h 
10|14 
h 
 
14d 
 
10d 
 
2,5 
 
1,8 
 
3,5 
 
2,5 
 
5,0 
 
3,5 
 
7,0 
 
5,0 
 
10,0 
 
7,0 
 
14,0 
 
10,0 
 
20,)0 
14,0 
Harflar, raqam-lar 
va belgilar orasidagi 
maso-fa  
Qatorlar qadami, 
kamida  
So‘zlar va sonlar 
orasidagi maso-fa, 
kamida  
 
 
a 
 
b 
 
 
e 
 
2G’14 
h 
 
22G’14 
h 
 
6G’14 
h 
 
 
2d 
 
22d 
 
 
6d 
 
 
0,35 
 
4,0 
 
 
1,1 
 
 
0,5 
 
5,5 
 
 
1,5 
 
 
0,7 
 
8,0 
 
 
2,1 
 
 
1,0 
 
11,0 
 
 
3,1 
 
 
1,4 
 
16,0 
 
 
4,2 
 
 
2,0 
 
22,0 
 
 
6,0 
 
 
2,8 
 
31,0 
 
8,4 
Harf va raqam 
chiziqlarining 
yo‘g‘onligi 
 
d 
 
1G’14 
h 
 
D 
 
0,18 
 
0,25 
 
0,35 
 
0,5 
 
0,7 
 
1,0 
 
1,4 
 

---

Eslatma:  bitta  chizmaga  tegishli  bo‘lgan  so‘z  va  jumlalarda  barcha  yozuvlarning  chiziq 
yo‘g‘onligi  bir  xil  bo‘lishi  lozim.SHriftlarning  yozilish  namunasi  quyidagi  chizma  -3.  da 
ko‘rsatilgan. 
 
 
 
 
Konstruktorlik hujjatlarining yagona tizimi.
 
 
        Konstruktorlik  hujjatlarining  yagona  tizimi.
  Barcha  davlat  korxonalarida  ishldab 
chiqariladigan  buyumlarning  ma'lum  sifatga  ega  bo'lishini  ta'minlash  maqsadida  ularga 
davlat tomonidan davlat standartlari belgilanadi. Buyumlarning konstruktorlik hujjatlariga 
ham davlat  standartlari  belgilangan.  U KHYT(Konstruktorlik  hujjatlarining  yagona  tizimi) 
deb ataladi. 
KHYTning  standartlari  konstruktorlik  xujjatlarini  tayyorlash,  hisobga  olish,  nusxalar 
ko'chirish va ularga o'zgartirishlar kiritishni o'z ichiga oladi. 
KHYTning hamma standartlari 2-sinfga kiritilgan va klassifikasion guruhlarga ajratilgan 
(1-jadval). 
 
1.5.-jadval 
Gruppa 
shifri 
 
 
STANDARTLARNING 
GRUPPADAGI NOMI 
Standart raqamlari 

---

0 
Asosiy qoidalar 
O’zDSt 2.001 
1 
Umumiy qoidalar 
O’zDSt 2.100 dan O’zDSt 2.199 gacha 
... 
 
 
3 
Chizmalarni chizish bo'yicha umumiy qoidalar  O’zDSt 2.301 dan  O’zDSt 2.399 gacha 
4 
Mashinasozlik va asbobsozlik chizmalarini 
bajarish qoidalari 
O’zDSt 2.401 dan O’zDSt 2.499 gacha 
... 
 
 
7 
Sxemalarni bajarish qoidalari va sxemalarda 
qo’llaniladigan grafik belgilar 
O’zDSt 2.701 dan O’zDSt 2.799 gacha 
8 
Qurilish va kemasozlik hujjatlarini bajarish 
qoidalari 
O’zDSt 2.801 dan O’zDSt 2.899 gacha 
   
  Standartlar maxsus tuzilish belgisiga va nomlariga ega. Masalan, O’zDSt 2.303:97 «Chizma 
chiziqlari».  Unda  «O’zDSt»  O’zbekiston  Davlat  standartini,  «2»    KHYTga  kiruvchi 
standartning  nomerini,  «303»  gruppa  shifrini,  undagi  standartning  tartib  raqamini,  «97» 
1997 yilda ro'yxatga olinganligini, «Chizma chiziqlari» esa standartning nomini anglatadi. 
Konstruktorlik xujjatlarining turlari.
 Konstruktorlik xujjatlari turiga asosan chizma va yozma 
bayonli  xujjatlar  kiradi.  Bu  xujjatlar  O’zDSt  2.201:97  bo'yicha  detal  chizmasi,  yig'ida 
chizmasi,  umumiy  ko'rinish  chizmasi,  nazariy  chizma,  gabarit  chizma,  o'rnatish  chizmasi, 
chizma, tavsiflash, tushuntirish xati, texnikaviy shartlar va boshqa xujjat turlariga bo'linadi. 
Detal chizmasi deb, detalning tasviri va uni tayyorlash, nazorat qilish uchun yetarli bo'lgan 
ma'lumotlarni o'z ichiga olgan xujjatlarga aytiladi. 
Yig'ish  chizmasi  deb,  yig'ma  birlikning  tasviri  va  uni  yig'ish,
 
tekshirish  haqidagi 
ma'lumotlarni  ko'rsatuvchi  xujjatga  aytiladi.  Sxema  deb,  buyum  yoki  uning  tarkibiy 
qismlarini  va  ular  o'rtasidagi  o'zaro  bog'lanishning  shartli  tasviri  yoki  belgilanishini 
ko'rsatuvchi xujjatga aytiladi. 
       
Texnikaviy  shartlarda  buyumni  tayyorlash,  kuzatish,  qabul  qilish  yoki  jo'natish  kabi 
ma'lumotlar ifodalanadi. 
  C
hizmalarni  tayyorlashdagi  umumiy  qoidalar.
  Chizmalar  konstruktorlik  xujjatlarining 
yagona tizimiga kiruvchi formatlar, masshtablar, chiziq turlari, shriftlar, asosiy yozuvlar va 
boshqa qoidalarga asosan taxt qilinadi. 
Formatlar. 
Chizma qog'ozidan to'g'ri va chiqindisiz foydalanish hamda chizmalarni 
saqlash qulay bo'lishi uchun O’zDSt 2.301:96 ga ko'ra chizma qog'ozlari kuyidagi tegishli 
o'lchamlarda bajariladi(2-jadval).  
Varaqning formati tashqi qirg'og'ining o'lchamlari bilan aniqlanadi. Ichki hoshiya chizig'i 
tutash yo'g'on chiziq bilan chiziladi(1-shakl). U qog'oz chegarasidan chap tomonda 20 mm, 
yuqoridan, o'ngdan va quyidan 5 mmdan qoldirib chiziladi.  

---

Asosiy  yozuvlar. 
Har  bir  konstruktorlik  xujjatidagi  formatning  pastki  o'ng  burchagiga 
asosiy yozuv joylashtiriladi. Unda buyum nomi, materiali, masshtabi, varaq tartib raqami, 
o'quv yurti nomi, guruh belgisi, xujjatni tayyorlagan va tekshirgan shaxslarning familiyalari 
kabi ma'lumotlar bo'ladi. 
Masshtablar. 
Buyumning  katta-kichikligiga  qarab  uning  chizmasi  kattalashtirilib, 
kichiklashtirilib  yoki  o'zining  haqiqiy  o'lchamida  bajarilishi  mumkin.  Masshtablar  O’zDSt 
2.302:97 ga ko'ra uch turga bo'linadi:  
Haqiqiy masshtab: 1:1; 
Kichraytirish masshtabi: 1:2; 1:2,5; 1:4; 1:5;  ... ;  
Kattalashtirish masshtabi: 2:1; 2,5 :1; 4:1;  5 : 1;  ... . 
Chiziq turlari. 
Buyum chizmalarini aniq va yaqqol ko'rsatish uchun O’zDSt 2.303:97 ga 
ko'ra har xil turdagi chiziqlar ishlatiladi: 
 
 
1.2-shakl 
1.3-shakl 
5.
 
Asosiy tutash chiziq (yo'g'onligi S  0,5 ... 1,4 mm). 
6.
 
Ingichka tutash chiziq  (yo'g'onligi  asosiy tutash chiziqdan 2-3 marta ingichka). 
7.
 
Tutash to'lqin chiziq (yo'g'onligi  asosiy tutash chiziqdan 2-3 marta ingichka). 
8.
 
Shtrix chiziq (yo'g'onligi  asosiy tutash chiziqdan 2-3 marta ingichka). 
Ingichka  shtrix-punktir  chiziq  (yo'g'onligi    asosiy  tutash  chiziqdan  2-3  marta 
ingichka).Chizmadagi chiziqlarning yo'g'onligi asosiy chiziq yo'g'onligiga qarab belgilanadi.
  
Qiyalik va konuslik. 
Texnikada ishlatiladigan    juda   ko'p   mashina detallarida   qiyalik   
va  konusliklar  mavjud.  Qiyalik  nisbatda  yoki  foizlarda  ifodalanadi  hamda  oldiga  belgi 
qo'yiladi. AOB uchburchak gipotenuzasining qiyaligini 2-shaklda ko

rsatilgan. 
Konuslik   deb,   konus     asosi diametrini uning  balandligiga  bo'lgan nisbatiga  aytiladi.  
Konuslik ham nisbatda yoki foizlarda  ifodalanadi (3-shakl).                                              
Shriftlar. 
Chizmalardagi va boshqa texnikaviy xujjatlardagi hamma yozuvlar, raqamlar 
O’zDSt 2.304:97 ga muvofiq yoziladi. Ularning o'lchamlari quyidagicha: 2,5; 3,5; 5; 7; 10; 14; 
...  Shriftning  o'lchami    bosh  harflarning      balandligi    ning  mm    dagi  o'lchamlari      bilan   
belgilanadi.    Standartga asosan    shriftlar  A   va  B     turlarga bo'linadi. Mashinasozlik 
chamachiligida asosan qiyaligi 75° li B turdagi shriftlardan foydalaniladi
 O'lchamlarni qo'yish 
qoidalari. 
Buyumlar  ularning  o'lchamlari  asosida  yasaladi.  Shu  sababli  chizmalarning 
o'lchamlari to'g'ri, aniq va to'liq qo'yilishi kerak O’zDSt 2.307:96 da ifodalangan. 
.                                                       
 
 
 
 

---

O'lchamlar  chiziqli    va  burchakli  o'lchamlarga 
bo’linadi. Chiziqli   o'lchamlar    chizmada mm larda 
ko'rsatiladi.  Burchakli  o'lchamlar        bo'lsa 
graduslarda  ko'rsatiladi.  O'lcham  qo'yishda  avval 
detal      elementlariniig  parametr  va  holat 
o'lchamlari,  so'ngra  gabarit  o'lchamlar  qo'yiladi. 
O'lchamlar  takroran  qo'yilmaydi.  Detaldagi  bir 
nechta    bir    xil    elementning  o'lchamlari  faqat 
bittasiga qo'yiladi(4-shakl). 
Shartli belgilar va ularning yozilishi. Radius 
o'lchami  soni  oldiga  bosma  «R»  harfi,  diametr 
o'lcham  soni  oldiga  «

»  belgisi,  kvadrat  o'lchami  
soni oldiga «

» belgisi qo'yiladi. 
 
 
 
1.4-shakl 
 

---

 
Nazorat uchun savollar 
1.
 
KHYT haqida nimalarni bilasiz? 
2.
 
Kanday konstruktorlik xujjatlarining turlarini bilasiz? 
3.
 
Chizmalarni tayyorlashdagi umumiy qoidalar haqida gapiring. 
 

---