a) har bir kesmaning uzunligi shu kesmaning har qanday nuqtasi
ajratgan masofalar uzunliklarining yig'indisiga teng:
b) A nuqtadan В nuqtagacha bo'lgan masofa В nuqtadan A
nuqtagacha bo'lgan masofaga teng: \AB\ = \BA\.
d) Ixtiyoriy uchta А, В, С nuqta uchun A dan С gacha bo'lgan
masofa A dan В gacha va В dan С gacha bo'lgan masofalar yig'indisidan
katta emas: \AC\^AB\+\BC\.
3. Tartib aksiomasi:
18 — S. Atixonov
273
a) to ‘g ‘ri chiziqdagi uchta nuqtadan bittasi va faqat bittasi qolgan
ikkitasi orasida yotadi.
b) to ‘g‘ri chiziq tekislikni ikki yarim tekislikka ajratadi.
4. Harakat aksiomasi:
a)
Agar
[ЛЦ
masofa musbat bo‘lib, u
\AXB \
masofaga teng bo‘lsa,
A
nuqtani
A t
nuqta va
В
nuqtani
Bt
nuqtaga akslantiruvchi faqat ikkita
siljitish mumkin.
5. P a r a l e l l i k a k s i o m a s i :
Berilgan nuqtadan to ‘g‘ri chiziqqa b itta va faqat b itta parallel
to ‘g‘ri chiziq o ‘tkazish mumkin.
v
2-§. Postulat
«Postulat» so‘zi lotincha so‘z bo‘lib, uning lug'aviy m a’nosi «talabni
belgilovchi» demakdir. Postulat — bu m a’lum bir talab yoki shartlam i
ifodalovchi matematik hukm bo£lib, bundagi talab va shartlarni ba'zi
bir tushuncha yoki tushunchalar orasidagfm unosabatlar orqali qanoat-
lantiradi.
1-misol. Evklidning «Negizlar» kitobida paralellik aksiomasi «beshinchi
postulat» deb atalgan qadimgi matematiklar ana shu paralellik aksiomasini
XIX asrning boshlarigacha isbotlashga urinib keldilar. Bu urinishlar har
doim muvaffaqiyatsizlik bilan tugadi. Paralellik aksiomasining to‘g‘riligi hech
kimda shubha tug'dirmasada, uni mavjud aksiomalarning va ilgari isbot
qilingan geometrik faktlarning asosi uchun qabul qilish mumkin emasmikan,
ya’ni u o'zicha teoremadan iborat emasmikan, degan savol barcha
matematiklami qiziqtirar edi. Parallel to'g‘ri chiziqlar aksiomasini teskarisidan
faraz qilish usuli bilan, ya’ni nuqta orqali berilgan to‘g‘ri chiziqqa parallel
bir nechta to ‘g‘ri chiziq o'tkazish mumkin, deb qabul qilib isbotlashga
urinishlar matematik qonuniyatlarga zid bo'lgan holatlarni keltirib chiqarishi
kerak edi, ammo bunday bo'lmadi. Buyuk rus matematigi N.I.Lobachevskiy
va undan bexabar holda venger matematigi Ya.Boya nuqta orqali berilgan
to‘g‘ri chiziqqa parallel bir necha to‘g‘ri chiziq o'tkazish mumkin, degan
farazni qabul qilib, boshqa «noyevklid geometriya«ni qurish mumkmligini
isbot qildilar. Lobachevskiy geometriyasi ana shunday dunyoga keldi.
2-misoI. Munosabatlar ekvivalentligining ta ’rifi ham quyidagi uchta
postulat orqali ifodalanadi;
1
) munosabat refleksiv boiishi kerak: V ae
A : a
__ - __
>a;
2
) munosabat simmetrik bo'lishi kerak:
\/a ,b e A
: ( a— ^
=> (д — ^
274
3) munosabat tranzitiv bo‘lishi kerak:
Do'stlaringiz bilan baham: |