Ўзбекистон республика олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети

 
 
 
 

---

41 
Қадимги Жанубий-Шарқий Осиё цивилизацияси. 
1.
 
Донгшон цивилизацияси. Иқтисодий, ижтимоий тузилиши, 
маданият ва санъат. 
2.
 
Донгшон маданиятининг Тай-астроосиё муҳити ва Намвьет 
давлатларига таъсири. 
3.
 
Индонезия давлатчилиги, Мон-Кхмер маданияти ва санъати. 
Жанубий Шарқий Осиё мамлакатлари ҳудудларида палеолит давридаёқ 
инсонлар яшаши учун қулай шароит бўлиб, мил.авв. VIII минг йилликдаёқ 
деҳқончилик пайдо бўлган. Бу ҳудудларда яшовчи аҳоли, австроосиё (Мон-
Кхмер)лар ва Австронезия халқларига (малаяликлар, яваликлар) бўлинади. 
Хўжалик тараққиёти натижасида мил.авв. I минг йиллик бошларида Меконг 
(Қизил дарё) ҳавзасида Шимолий-Шарқий Ҳиндихитой ярим ороли 
шимолида Донгшон цивилизацияси шаклланди. Бу мадангиятни Лаквьет 
(въетнамликларнинг аждодлари бўлиб, Австроосиё тилида сўзлашган)лар 
яратганлар. Донгшон маданияти халқлари турли-туман манзараларни 
идишлар, қурол-яроғларга туширганлар. Булар асосан жангчилар, диний 
маросимлар, қушлар тасвири бўлиб, айниқса, Оққуш тасвири, ҳарбий 
жангчиларга ишора бўлган, кемалар ва уруш тавсирларида оддий аскарлар ва 
зобитларнинг аниқ акс этганини кўриш мумкин. Донгшон маданияти 
яратувчилари бўлмиш Лаквьетларда асир тушганларни қурбонлик қилиш 
одати бўлган. Донгшон цивилизациясида сеҳр-жоду (магия) катта аҳамиятга 
эга бўлган. Ўша даврда топилган барабанларда ёмғир чақирувчи илоҳий 
қурбақа тасвирлари, инсонларнинг у дунёдаги ҳаётлари (худоларсиз) 
руҳонийларнинг ролисиз тасвирлар бундан гувоҳлик беради. 
Донгшон цивилизацияси аҳолиси деҳқончилик-биринчи навбатда 
шоличилик билан шуғулланганлар. Мил.авв.Х-V асрларда Ировади, Менам, 
Меконг дарёлари, Танлесан кўли каби умумдор ҳудудларда илк сунъий 
суғориш иншоотлари шаклланган. Шунингдек, овчилик ҳам хўжалик ҳаётда 
устун мавқени эгаллаган. Аҳоли уруғчилик тузуми емирилиб, синфий 
жамият, мулкий табақаланиш босқичида турган. Бамбук шохларидан 

---

42 
қурилган чайла уйларда бутун бошли уруғ истиқомат қилган. Айрим 
аристократларнинг ҳам ажралиб чиқа бошлаганини кўрсатади. Уйлар пол 
қилинган. Патриархал уруғчиликда уруғ бошлиқлари (лак-тианг) роли ошиб 
борган. 
Мил.авв.VI-IV асрлар Донгшон цивилизациясининг энг ривожланган 
даври деб ҳисобланган. Бу даврда бронзадан тайёрланган барабанлар 
гардишига турли туман тасвирлар туширилган бўлиб, урушларда асирга 
олинганларни қулга айлантирилиши ижтимоий тенгсизликни кўрсатади. 
Айниқса, аскарлар тасвиридаёқ уларнинг ижтимоий жиҳатдан турли 
табақаларга мансублигини кўриш мумкин. Донгшонликлар диний 
эътиқодида аждодлар руҳига эътиқод қилиш кучли бўлиб, бу жанубий 
Хитой, Ҳиндихитой ва индонезияликларнинг дний тасаввурларига кучли 
таъсир кўрсатади. Буддизмнинг кириб келиши билан Донгшон маданияти 
инқирозга учрай бошлади. Донгшон цивилизацияси Ҳиндихитой ярим ороли 
ва Индонезия ороллари ҳудудига тарқалиб, бу ҳудудларда дастлабки 
цивилизациялар ва давлатларнинг вужудга келишига катта таъсир кўрсатди. 
Жанубий-Шарқий Осиёдаги илк давлатлар ҳақидаги ёзма манбалар 
деярли сақланмаган. Хитой йилномалари ва Ҳинд манбаларида қисқа, ярим 
афсонавий маълумотлар мавжуд бўлиб, бу ҳудудлардаги илк давлатлар 
тарихини асосан археологик маълумотлар асосида ўрганиш мумкин. 
Археологик маълумотлардан шу нарса маълумки, шимолий Въетнамда 
Хонгха (қизил) дарё қуйи оқимида мил.авв. VII асрда илк давлат бирлашмаси 
бўлган ЮЭ давлати ташкил топади. Бу давлат структураси содда тузилишга 
эга бўлиб, ерга жамоа бўлиб ишлаш хўжалик ҳаётида устун мавқега эга 
бўлган.
Мил.авв.IV-III асрларда Жанубий-Шарқий Осиёда Донгшон маданияти 
гуллаб яшнаган даврларда Вангланг (кейинчалик Рулак деб аталган), Тайау, 
Намвьет давлатлари ташкил топади. Бу давлатларда Хитой маданияти 
таъсири сезила бошланганини кўриш мумкин. Ушбу давлатларда ҳукмрон 
табақани майда ишлаб чиқарувчилар ташкил этган ҳолда, қулчилик 

---

43 
муносабатлари, уруғ аъзоларининг ҳам қулга айлантириш ўсиб борган. 
Лаквьет (въетнамликларнинг аждодлари) давлатлари тепасида вьеонг 
(монарх) турган бўлиб, унинг ҳокимияти оқсоқоллар томонидан чеклаб 
турилган. Кейинги поғоналарда ер эгалари, аристократлар ва амалдорлар 
турган. Лаквьетлар эътиқодида ота-боболар руҳига эътиқод, тимсоҳ-аждодга 
эътиқод ва айрим қушларга эътиқод қилиш мавжуд бўлган. Мил.авв. 221-214 
йилларда Аулак, Тайау, Намвьет давлатлари Цин империяси билан урушлар 
олиб борадилар. Фақатгина Аулак давлати ўз мустақиллигини сақлаб қолади. 
Мил.авв.207 йил Намвьет ўз мустақиллигини тиклаб Аулак давлати билан 
бирлашади. Бу даврларда давлат аппарати, ижтимоий, синфий структура 
мураккаб кўринишга эга бўлди. Қулчилик (но-ле) давлат ва хусусий қулларга 
бўлинади. Мил.авв. II асрда Намвьет Хань империяси билан кураш олиб 
боради. Мил.авв. 111 йил Хань империяси қўшинлари Намвьетни босиб 
олади.
Мил.авв. III-III асрларда Жанубий-Шарқий Осиёнинг тоғли 
ҳудудларида Тай-Австроосиё халқларига оид қабилаларида ҳам илк 
давлатчилиги Диен ва Елан вужудга келди. Бу ерда деҳқончиликдан кўра 
кўпроқ чорвачилик устун мавқега эга бўлганини кўриш мумкин. Қуллар 
сафини бўйсундирилган қабилалар ҳисобидан тўлдириб борганлар. Диен 
давлати ёзуви Жанубий-Шарқий Осиё давлатларининг ҳозиргача сақланган 
ягона ёзуви бўлиб, у Хитой ёзувидан кескин фарқ қилади. Хань империяси 
мил.авв. I асрда бу ҳудудларни босиб олади. Шимолий Въетнамда
мил.авв.44-40 йилларда икки опа-сингиллар Чинглар қўзғолони бўлиб, уни 
лашкарбоши Ма Юан катта қийинчилик билан бостиради. Хань империяси 
парчалангач, аристократларнинг Хитой маданиятига интилиши ҳам пасайиб 
боради. Милодий III-V асрларда Жанубий-Шарқий Осиёга буддизмнинг 
кириб келиши билан Донгшон маданияти излари ҳам аста-секин йўқолиб 
боради. Аҳоли орасида будда дини ва Хитой маданияти катта таъсирга эга 
бўла бошлайди. 

---

44 
Жанубий-Шарқий Осиёдаги илк давлатлар ҳақида Хитой манбаларида 
Чжоу давлати элчилари Бакпога келганликлари, совға саломлар алмашингани 
ҳақида маълумотлар мавжуд. Лаквьетларнинг Вангланг давлатида мил.авв. 
IV асрда ҳунармандчилик ривожлангани, темирга ишлов бериш тараққий 
қилгани ҳам қайд этилган. Бундан ташқари, Ванглангда ҳокимият тепасида 
Хуонвионг династияси турган бўлиб, вьюнг хитойча ван-княз эканлиги, 
мил.авв. 258 йил ташкил топган Аулак давлати уни босиб олиши, Аулакни 
Тхук сулоласи бошқаргани, давлат пойтахти Ко-лао шаҳри пишиқ ғишт 
девор билан ўралгани ҳақидаги маълумотлар ҳам Хитой манбаларида 
учрайди. 
Милодимиз бошларида Мон-Кхмерларда хўжалик тараққий этиб, 
темирга ишлов бериш кучаяди. Ижтимоий асосни кичик қишлоқ жамоалари 
ташкил қилган. Дастлабки пайдо бўлган Бопнам (Фунань), Шрик шетра 
(тарекиттара), Суваннабхуми, Тяо-Прайе ва бошқа давлатлар дастлаб 
текисликлардаги, аҳоли зич яшайдиган шоличилик тараққий қилган 
ҳудудларда ташкил топди. Қирғоқ бўйидаги кичик қишлоқлар денгиз савдоси 
натижасида йирик шаҳарларга айландилар. Ҳукмдор барча ерларнинг эгаси 
дунёвий ва диний бошлиқ эди. Ҳукмрон табақа ва эркин жамоачилар 
жамиятнинг асосини ташкил қилган. Қуллар ҳали хўжаликда асосий мавқени 
эгалламаганлар, эксплуатациянинг асосий шакли рента-маҳсулот солиғи 
бўлиб, у давлат раҳбарлари ва ер эгаларига тўланган. 
Мон-Кхмер давлатларининг кўпчилиги милодий I асрда ташкил 
топади. Уларнинг орасидан ҳудуди ва куч қудрати билан Бопнам давлати 
ажралиб турган. Хитой манбаларида бу давлат Фунань деб номланади. У 
ўзининг энг қудратли даврида бутун Жанубий Ҳиндихитойни эгаллайди. 
Бопнам курунги (монарх)си Фаншиман кучли флот тузиб, истилочилик 
юришлари олиб борган. IV асргача Бопном энг қудратли давлат бўлган. V-VI 
асрларда шимолий Мон-Кхмерлар кучайиб, аста-секин Бопнам давлатини 
истило қилади. 

---

45 
Бопнам давлати билан бир вақтда Иравади дарёси дельтасида Пегу 
давлати тузилади. Ҳинд манбаларида у Рамания-Деша деб тилга олинади. 
Моллук ярим ороли шимолида Менам дарёси дельтаси ботқоқликларида 
Дравати давлати милодий IV асрда вужудга келади. Худди шу даврда 
жанубий Ҳиндихитойда Срок-Кхмер давлати ҳам пайдо бўлади.
Хитой йилномаларида Мон-Кхмерлар паст бўйли, тим қора танли, 
жингалак сочли одамлар деган маълумотлар сақланиб қолинган. Мон-
Кхмерларга мансуб Тямна халқлари ҳам милодий IV асрда Ҳинд маданиятига 
берилади, брахманизм кенг ёйилади, ҳинд ёзуви тарқалиб, санскрит тили 
давлат тили деб қабул қилинади. 
Индонезия оролларида милодий I-VI асрларда шаклланган давлатларни 
шартли равишда икки қисмга ғарбий (малайя) ва шарқий (Ява)га бўлинади. 
Ғарбий гуруҳга Суматра ороли ва Моллук ярим ороли жанубидаги илк 
давлат бирлашмалари киради. Бу давлатлар хўжалик ҳаётидаги денгиз 
савдоси катта аҳамиятга эга бўлган. Мон-Кхмерлар ва индонезияликлар ўз 
даврининг моҳир денгизчилари эди. Ҳиндлар Индонезияни Самудрадеша-
денгиз мамлакати деб номлаганлар. Ҳинд манбаларида Шалмаладвипо 
(Моллук ярим оролларининг қадимда Ҳинд манбаларида номланиши)нинг 
мил.авв.II асрдаги илк давлати Ланкасука, Катаха, Тамбралинга бўлган. Бу 
давлатларда Санскрит тили, ёзуви, буддизм, ҳиндуизм дини кенг тарқалган. 
Ява, Калимантан оролларида Тарума ва Мулаварман давлатлари энг кўзга 
кўринган давлатлар бўлиб, уларнинг ижтимоий-сиёсий тузуми Бопнам 
давлатига ўхшаб кетган. Давлат ирригация иншоотлари қурилишига 
ҳомийлик қилган. Тьямпа давлати Ҳиндихитой ярим ороли шарқий қисмида 
бўлиб, денгиз савдосида фаол иштирок этган. Аграр ва ижтимоий жиҳитдан 
Вьет жамиятига ўхшаб кетган. 
Милодий IV асрда шимолий-ғарбий Явада Тарума давлати ташкил 
топди. 415 йилда маҳаллий подшоҳ Пуркаварман бошчилигида жанубий 
Борнеода ҳам давлат ташкил топган. Индонезиянинг Паленбанг оролида 
ташкил топган Банка шаҳри денгиз йўллари кесишган савдо маркази бўлган. 

---

46 
Ҳинд маданияти, тили, ёзуви катта таъсир кўрсатган. Санскрит-малай 
алфавити, қадимги паллав алфавитидан маҳаллий ёзув вужудга келган. 
Ҳинд қурилиш архитектураси кенг қўлланилган. Ҳинд манбаларида 
Суматра Суваркадвипа – олтин орол, Ява эса Явадвипа – жавоҳир орол деб 
номланган. Индонезия аҳолиси асосан савдо-сотиқ билан шуғулланган. Ўрта 
Осиёда ишлаб чиқарилган товарлар археологлар томонидан Индонезиядан 
топилган. (Всемирная история 590 бет). Индонезияликларнинг бир қисми 
Мадагаскар оролига бориб, у ерда маданият жиҳатидан малайяликларга яқин 
бўлган мальгаш халқи ва маданияти ташкил этди. Индонезияликда ҳам 
малгашларда ҳам кастачилик тизими мавжуд бўлган.