Markaziy nerv tizimi
1. Orqa miya.
2. Uzunchoq miya va Varoliy ko‘prigi.
3. O‘rta miya funksiyalari..
4. Miyachaning funksiyalari.
5. Oraliq miya funksiyalari.
6. Bazal gangliyalari.
7. Bosh miyaning tuzilishi va funksiyalari.
Orqa miya MNS ning filogenestik eng qadimgi bo’limi hisoblanadi. Orqa
miyadan ikki xil, ya'ni ventral (oldingi, harakatlantiruvchi) va dorsal (keyingi
sezuvchi) ildizlar chiqadi. Lansetnikda u primitiv holda butun tana bo’ylab ketgan
nayni eslatadi. Lekin lansetnikda orqa miyada differensiallashmagan sezuvchi nerv
hujayralari ochilib joylangan. Faqat yumaloq og’izlilarga kelib orqa miya kulrang
va oq moddalarga bo’linadi. Qismlarga bo’linmaydi. Baliqlarga kelib esa kulrang
va oq moddalar aniq chegaralanadi. Nerv tolalari mielin po’sti bilan qoplanadi.
Orqa miyaning differensiallanishi hayvonot dunyosining taraqqiy qilishi bilan
davom etadi. Sut emizuvchilarda uning bo’yi, yo’g’onligi, nerv tolalari soni,
funksiyasi, umurtqa pog’onasining soni, dum va oyoq-qo’llarning bor-yo’qligi
bilan belgilanadi.
Odamda orqa miya quyidagi sigmentlardan iborat: 8 ta bo’yin - S (I-VIII),
12 ta ko’krak - Th (I-VII), 5 ta bel - L (I-V), 5 ta dumg’aza - S (I-V), 1-3 ta dum -
So (I-III). Bu sigmentlarga tana ko’ndalang-targ’il muskullariga boradigan va
keladigan nerv tolalari (sezuvchi, harakat qiluvchi) (bosh qismni innervatsiya
qiladiganlaridan tashqari), barcha simpatik nerv markazlari, qisman parasimpatik
nerv markazlari joylashgan. Bella Majandi tajribasi (shotlandiyalik fiziolog Charlz
Bell (1811), fransuz fiziologi Fransua Majandi (1822) bu ixtironi mustaqil ravishda
amalga oshirgan.
Har xil hayvonlarda ventral va dorsal shoxlardan chiqadigan va kiradigan
nerv tolalarning soni farq qiladi, mushuklarning bel sigmentlarida 12 mingta
sezuvchi (dorsal) va 6 mingta harakatga keltiruvchi (ventral) nerv tolalari mavjud
(sababi umumiy oxirgi yo’l - Ch. Sherrington bo’yicha). Orqa miya funksiyasini
o’rganishda ikki usul mavjud: uni bosh miyadan ajratib kesish va elektrofiziologik
tekshirish usullari (mikro va makroelektrodlar yordamida). Orqa miya sezuvchi
nerv hujayralari asosan undan yuqorida joylashgan, qisman (skelet muskullariniki)
spinal gangliyalarda ham mavjud. Sezuvchi nerv tolalari uch xil bo’ladi: A, V, va
S. A tola diametri - 8-22 mkm, tezlik - 12-20 m/sek, harorat, bosim og’riqni sezadi;
V tola o’rtacha yo’g’onlikka ega, tezlik - 3-14 m/sek, og’riqni sezadi; S tola,
yo’g’onligi 2 mkm, tezlik 2 m/sek, og’riq, xemo va bosimni sezadi. A, V tolalar
mielinli, S tola mielinsiz.
Odam orqa miyasida jami 13 mln nerv hujayrasi bor, shulardan 3 %
motoneyron yoki haroratga keltiruvchi, 97 % esa oraliq yoki interneyronlardir.
Orqa miya reflektor funksiyasini batafsil o’rgangan Nobel mukofoti laureati
Ch. Sherringtondir (1859-1952). Reflekslarni amalga oshirish orqa miya kulrang
qismining ishidir. Orqa miyada barcha harakat reflekslarining markazlari (bosh
muskullaridan
tashqari),
siydik-tanosil
organlari
faoliyati
markazi,
termoregulyasiya, moddalar almashinuvi, qon tomirlari reflekslarining markazlari,
diafragma pardasi faoliyat markazlari va boshqalar mavjud. Orqa miya orqali sodir
bo’ladigan reflekslar kuchi uning bosh miya bilan bog’liqlik darajasi bilan
o’lchanadi. Detserebratsiya (bosh miyaning olib tashlanishi) ko’pgina reflekslarni
kuchsizlantirib hatti-harakatlarni noaniq qilib qo’ydi. Yana shu narsa muhimki,
orqa miya reflekslarining bunday o’zgarishi organizm evolyusion taraqqiyot
darajasiga bog’liq, masalan, orqa miyasiz baqa harakat qilib yuradi, suvda suzadi,
lekin spinal it mustaqil harakat qila olmaydi. Orqa miya reflekslari ikki xil
reflektor yoy orqali, ya'ni monosimpatik (bir sinapsli) va polisinaptik (ko’p
sinapsli) bo’lishi mumkin. Monosimpatik reflekslarga - tizza refleksi kiradi.
Cho’zilish refleksi, yig’ib olish reflekslari, antogonist reflekslar tufayli organizm
ma'lum qaddi-qomatga ega bo’ladi.
Orqa miyaning o’tkazuvchanlik funksiyasi undagi nerv tolalaridan iborat oq
moddalar ishidir. O’tkazuvchi yo’l bir xil vazifani bajaruvchi (afferent va efferent)
nerv majmuasidir. Bu tolalar funksional xususiyatiga ko’ra assotsiativ, komissural
va proeksion tolalarga bo’linadi. Assotsiativ tolalar orqa miya turli qismlarini bir
tomonlama bog’laydi, komissural tolalar bir xil funksiya bajaruvchi lekin orqa
miyaning turli qismlarida joylashgan bo’limlarni bog’laydi, proeksion tolalar esa
orqa miyani bosh miya qismlari bilan bog’laydi. Bu tolalar tepaga ko’tariluvchi
(afferent) va pastga tushuvchi (efferent) bog’lamlarga bo’linadi.
Tepaga ko’tariluvchi ekstro, intero, proprioretseptiv tolalardan iborat bo’lib,
ularga ingichka (Gol) bog’lam, ponasimon (Burdak) bog’lam, lateral va ventral
spinotalamik trakt (yo’l), dorsal va ventral, spino-miyacha trakti (yo’li) kiradi.
Ingichka va ponasimon bog’lamlar tananing kaudal (pastki) va ko’krak
qismlaridan impulslarni uzunchoq miyadagi Gol va Burdak markazlariga olib
boradi va o’sha yerdan ikkinchi neyron boshlanadi. Undan davom etgan tola
chalkashib (prekritivatsiya) talamusgacha chiqadi. Bu yerdan uchinchi neyron
boshlanadi va miya po’stlog’ining to’rtinchi qavatigacha chiqadi. Lateral
spinotalamik yo’ldan og’riq va haroratni sezuvchi tolalar chiqsa, ventral,
spinotalamik yo’ldan taktil sezgi tolalari chiqadi.
Pastga tushuvchi tolalar bog’lami MNS ning yuqori qismi bilan orqa miya
qismlarini bir-biriga bog’lab turadi, ularga asosan piramidali, rubrospinal,
vestibulospinal va retikulospinal bog’lamlar kiradi. Piramidali bog’lamdan
ixtiyoriy harakatlarni bajarish uchun impulslar o’tadi. Rubrospinal tolalar
muskullar tonusini yaxshilab turadi, muskul faoliyatini ixtiyorsiz boshqarib turadi.
Vestibulospinal yo’ldan tana muskullari tonusini va tana vaziyatini saqlovchi
impulslar o’tib turadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
