Loyiha O‘zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik universiteti

Mikro  va  makrofotografiya  oddiy  usul  bilan  tekshirib 

bo‘lmaydigan o‘rta, mayda izlar va boshqa detallar maxsus qisqa fokusli 

ob’ektiv  yoki  fotokamera  yoki  fotonasadka  bilan  birlashtirilgan  holda 

mikroskop orqali aniqlanadi va qayd qilinadi. 

Birinchi  usulda  ob’ekt  20-30  marta  kattalashtirilib  beriladi  va  u 

makrosurat deb yuritiladi. 

Mikroskoplar  optik  va  elektron  mikroskop  orqali  yanada  ko‘p 

darajada  kattalashtirilib  berilishi  (bir  qancha  ming  marta)  mumkin  va 

mikrosuratga  olish  yo‘li  bilan  aniqlangan  izlar,  detallar  ularning 

kattalashtirilgan  tasvirlari  bo‘yicha  amalga  oshiriladi  (MKS-1,  MFN-2, 

MRKA, “Ularus” kabilar yordamida). 

Suratga  olishda  mikroob’ektlar  tasvirining  sifati  ko‘p  jihatdan 

yorug‘likning  aniq  belgilanishiga  va  yoritgich  yo‘nalishi  to‘g‘ri 

tanlanganligiga,  yoritgichning  kuchiga  bog‘liq,  chunki  bunday  holatda 

yorug‘lik uncha ko‘p bo‘lmaydi. 

Kontrast, 

ya’ni  ob’ekt  va  undagi  detallarning  ko‘zga 

tashlanishidagi  farqlar  shunchalik  sust  bo‘lishi  mumkinki,  ularni  bir-

biridan ajratish qiyin. 

Kontrastni  kuchaytirish  uchun  (masalan,  qog‘ozdagi  yozuvning 

farqini) hujjat kontrastli fotomaterialga tasvirlarni ustidan qo‘yish uchun 

bir  martalik  kontrast  fotosuratga  olib,  tasvirni  fotokimyoviy  yo‘l  bilan 

ko‘chaytirish uslublari bilan amalga oshiriladi. 

Ranglarni  ajratish  rangi  o‘zgargan,  o‘yilgan,  shikastlangan 

(kuydirilgan),  o‘chirilgan,  matnlar  qo‘shib  yozilgan,  ayrim  chizmalarga 

yoki  harflarga  tuzatishlar  kiritilgan  hujjatlar  tekshirilayotgan  rangli 

kontrastlarni  svetofiltr  bilan  suratga  olish  yo‘li  bilan  kuchaytirish 

mumkin. Bunda fon yoki detallarni aniqlash vazifasi qo‘yiladi. 

Turli  kriminalistik  ekspertizalarni  o'tkazish  paytida  quyidagi 

vazifalarni  

hal qilishga to'g'ri kelishi mumkin: 

1) kichik hajmli ob'ektning oddiy ko'z bilan ko'rib bo'lmaydigan 

detallarini aniqlash; 

2)  oddiy  ko'z  bilan  ilg'ab  bo'lmaydigan  atrof-muhit  fonidan 

salgina farq qiluvchi detallarni aniqlash; 

3) oddiy yoruqlikda ko'rib bo'lmaydigan detallarni aniqlash. 

---

 

69 

Svetofiltrni tanlab olish uchun atrofdagi doira bo‘yicha qo‘shimcha 

ranglardan  foydalaniladi.  Qandaydir  ranglarning  detali  tasvirini 

kuchaytirish  uchun  unga  (doira  bo‘yicha  mos  keladigan)  qo‘shimcha 

rang  beruvchi  svetofiltr  olinadi,  yorug‘likni  kamaytirish  uchun 

zamonaviy rang svetofiltri olinadi. 

Ko‘rinmas  dog‘larni  spektrning  nurlarida  suratga  olish 

(ultrabinafsha,  infraqizil,  rentgen).  Ultrabinafsha,  infraqizil  nurlar, 

shuningdek,  ko‘rinadigan  yorug‘likning  ayrim  zonalari  spektrning 

ko‘rinmas zonalaridagi alohida moddalar lyuminessensiya ultrabinafsha 

yoki  infraqizil  nurlarga  sezuvchan  fotomateriallar  bilan  suratga  olinadi. 

Fotoapparatning  ob’ektiviga  3S-1,  JZS-5,  JZS-5,  JS-17  yoki  KS-19 

svetofiltr  yoxud  kvarsli  optik  moslamalar  (“Ufar”,  “Zufar”  tipidagi 

ob’ektivlar) kiydiriladi.  

Kaltalashtirilgan  ultrabinafsha  nurlari  bilan  suratga  olish  turlarini 

kattalashtirish  va  o‘tkazishdagi  farqlarga,  binobarin  fotoqatlamlarga  bir 

xil  qabul  qilinadigan  yoki  oddiy  ko‘z  bilan  qaraganda  ko‘rinmaydigan 

ayrim  moddalar  bilan  ta’sir  o‘tkazishga  asoslangan.  Ko‘p  hollarda 

qaytarilgan ultrabinafsha nurlari orqali suratga olish kimyoviy reaktivlar 

bilan o‘chirilgan hujjatlarni tiklash maqsadida amalga oshiriladi.  

Filtr  yordamida  masalan,  ob’ektlardagi  otilishdan  qolgan  iz  yoki 

qon  dog‘larini  aniqlab  olish,  siyoh  to‘kilgan,  uchib  ketgan  yoki 

xiralashib qolgan xatlarni o‘qish mumkin. Bunday ob’ektlarni infraqizil 

nurlari  orqali  IKS-1,  IKS-2  svetofiltr  yordamida  infraxromatik 

fotomaterial  yoki  elektron-optik  o‘zgartirgich  bilan  oddiy  fotomaterial 

orqali suratga olish mumkin. 

Rentgen  nurlarida  tekshirishlar  asosan  laboratoriya  sharoitlarida 

olib  boriladi.  Rentgen  nurlari  bilan  suratga  olish  hajmli  ashyolarning 

ichki  tuzilishlarini  ko‘rish  va  tekshirish  uchun  qo‘llaniladi.  Rentgen 

nurida  tekshirishda  nur  o‘tmaydigan  elementlar  qo‘llaniladi  va  maxsus 

apparatda  kuzatish  yo‘li  bilan  yoki  maxsus  rentgen  fotoplyonkalariga 

olib  tekshiriladi.  Kriminalistik  tekshirishlar  o‘tkazishda  rentgen 

nurlaridan  tashqari  radioaktiv  nurlantirishdan,  ya’ni  gamma  va  betta 

nurlaridan foydalaniladi.  

So‘nggi  paytlarda  jinoiy  hodisani  to‘liq  va  atroflicha  qayd 

qilishning  zamonaviy  vositalardan  biri-tobora  keng  qo‘llanilayotgan 

videotasvirga olishdir. Ilgari videoyozuv bo‘lmaganda, magnit tasmasiga 

ovoz  yozuvi,  kino  va  fototasvir  kabi  dalillarni  mustahkamlashning 

an’anaviy  usullari  qo‘llanilgan.  Fikrimizcha,  bu  usullarda  bir  qator 

kamchiliklar  mavjud  bo‘lgan.  Videoyozuv  apparatlari  70-yillarning 

---

 

70 

boshlarida  jinoyat  ishlarini  tekshirishda  foydalanila  boshlandi.  Boshqa 

ilmiy-texnik  vositalarga  nisbatan  afzalligi  tufayli  videoyozuv  nafaqat 

dalillarni  to‘plash,  tergov  jarayonlari  va  natijalarini  mustahkamlash, 

balki ish bo‘yicha mustaqil dalil sifatida keng qo‘llanishi bilan e’tiborli 

deyishga asos bor. 

Dalillarni  mustahkamlashning  grafik  va  fototasvir  usullaridan 

farqli o‘laroq,  videoyozuv barcha  ma’lumotlarni dinamik tartibda to‘liq 

aks  ettiradi.  Videoyozuvni  qo‘llash  tergov  harakatlarining  borishi, 

voqealarning  rivoji  va  jarayonining  o‘zi  ham  aks  etgan  to‘liq  axborot 

manbai ekanligi bilan ham ahamiyatlidir. U ishonchli daliliy ashyolarni 

qo‘lga  kiritishga  xizmat  qiladi.  Videoyozuv  hodisani  tergov  harakati 

ishtirokchilari  qanday  kuzatgan  bo‘lsa,  shunday  holda  qayta  namoyon 

etadi. U alohida belgilarni faqat asl holatda emas, balki sekinlashtirilgan 

yoki tezlashtirilgan holda namoyish etishi, kadrlarni to‘xtatish, unda aks 

ettirilgan voqealarni sinchiklab kuzatish va izchil o‘rganib chiqish uchun 

qulaydir.  Bu  nafaqat  dastlabki  tergov,  balki  sud  uchun  ham  alohida 

ahamiyatga  molik.  Xususan,  sudlanuvchilarning  dastlabki  tergovda 

bergan  ko‘rsatuvlarini,  ma’lumotlarini  o‘zgartirishi  va  boshqa  yo‘llar 

bilan  dastlabki  tergov  materiallarining  daliliy  ahamiyatini  yo‘qotishga 

urinishi tekshirilganda ayniqsa qo‘l keladi. 

Videomagnitofon  texnikasining  afzalligi  shundaki,  izlarni  suratga 

olish,  tergov  harakatlari  o‘tkazishda  etarli  bo‘lmagan  jihatlarni 

to‘ldirishda  qo‘llash  mumkin  (yomon  ob-havoda,  qorong‘i

 

joylarda). 

Qonunga  ko‘ra,  kinotasvirdan  foydalanganda  albatta  yuqori  ta’sirchan 

surat  tasmasi  bo‘lishi  kerak.  Videoyozuvda  esa  tungi  vaqtda,  ochiq, 

voqea  sodir  bo‘lgan  joylarni  ko‘zdan  kechirishda  qo‘shimcha  va  sun’iy 

yorug‘likdan  foydalanilsa  ham  bo‘ladi.  Xususan,  “Ranasonic” 

videokameralari  uchun  noqulay  sharoitlarda  ham  korpusida  joylashgan 

galogen chiroq nuri quvvati etarli bo‘ladi. Bundan tashqari, qo‘shimcha 

yorug‘likni  qo‘llash  va  yoritishning  boshqa  usullarini  qo‘llash  ham 

mumkin.  

Vide-oyozuvni  kinotasvir,  videofonogramma  bilan  bog‘liq  tarzda 

tarjima qilingan filmning turli ko‘rinishi sifatida ko‘rib chiqish mumkin. 

Bunda u kinotasvir apparatidagi ifoda yorug‘lik plyonkasida emas, balki 

videomagnitofondagi  magnit  videotasmasida  mustahkamlanishi  bilan 

farqlanadi.  Xullas,  videoyozuv  voqeani  qayd  etishning  eng  qulay  va 

ishonchli  vositasi  bo‘lib,  shubhaga  yo‘l  qo‘ymasligi  bilan  ustuvordir. 

Videoyozuvlar  kinotasvir  bilan  solishtirilganda  tezkor  va  aniq  iqtisodiy 

afzalliklarga  ham  ega.  Uning  yana  bir  afzal  jihati  oq  va  qora 

---

 

71 

kinomanbalari  bilan  solishtirganda  ularga  nisbatan  kengroq  axborot 

doirasiga 

ega 

rangli 

videotasmalardan 

foydalanish 

imkoniyati 

mavjudligidir. 

Kinotasvirni kimyoviy qayta ishlashda uning sifati yuqori bo‘lishi 

hamda  to‘liq  yaroqli  bo‘lishiga  kafolat  bo‘lmaydi.  Kinoplyonkani 

montaj  qilishda  ham  xatolarga  yo‘l  qo‘yilishi  mumkin.  Kinokameradan 

farqli 

o‘laroq, 

videokamera 

avtomatik 

tartibda 

ishlaydi, 

videomagnitofonni  televizion  apparatga  ulash  hech  qanday  qiyinchilik 

tug‘dirmaydi.  Videoyozuvning  o‘rni  shundaki,  videomagnit  tasmasi 

hech  qanday  qayta  ishlashni  talab  qilmaydi,  balki  ko‘p  marotaba 

ishlatilishi, videoyozuvni tergov harakatini tasvirga olish tugashi bilanoq 

namoyish etish mumkin. 

Videoyozuv  tergov  harakati  bayonnomasida  yozilgan  ayrim 

holatlarni to‘liq va aniq berish, shuningdek, unda ayrim sabablarga ko‘ra 

yozilmagan  predmet  va  hodisalarni  aks  ettirish  uchun  foydalaniladi, 

tergovchi yo‘l qo‘ygan kamchiliklarni to‘ldiradi, bayonnomada yozilgan 

detallarni ko‘rish va ularni tasavvur qilish imkonini beradi. SHuningdek, 

ishni  to‘g‘ri  hal  qilishda  ahamiyatli  holatlar  haqida  ob’ektiv 

ma’lumotlarni  o‘zida  mujassam  etadi.  U  qulay  va  vaqtni  iqtisod  qilishi 

bilan  ham  afzaldir.  SHu  sababli  videoyozuv  texnikasini  avvalambor 

tergovni  qiziqtiruvchi  hodisalar,  manbalar  va  dinamik  harakatdagi 

ob’ektlarni  qayta  tiklash  va  qayd  etish  uchun  qo‘llash  maqsadga 

muvofiq. 

Videoyozuv  texnikasi,  voqea  joyini  ko‘zdan  kechirish,  u  er  holat 

murakkab  va  tez  o‘zgaradigan  bo‘lsa,  masalan,  yong‘in,  suv  toshqini, 

portlash,  transport  halokati  yoki  voqea  natijalari  bilan  bog‘liq,  qayta 

tiklash  ishlarini  qayd  etish  hollarida  samara  beradi.  Videokamera 

voqeaning umumiy tasviri, masalan, yong‘in belgilarini batafsil o‘rganib 

chiqishda  yordam  beradi.  Ayrim  hollarda  hatto  uning  yuz  berish 

sabablarini  aniqlash,  olov  tarqalish  yo‘nalishini  belgilashda  qo‘l keladi. 

Agar  yong‘in  joyi  o‘rmon  hududi  bo‘lsa,  maydon  taraflari  bo‘yicha 

yuqoridan  ko‘rinishi  vertolyotdan  foydalangan  holda  amalga  oshirilishi 

mumkin.  

Videoyozuv o‘zgaruvchan hollardagi ma’lum ob’ekt va hodisalarni 

ko‘rish  zarurati  tug‘ilganda,  ma’lum  shaxsning  hodisalarni  ko‘rishi 

zarurati  tug‘ilganda,  ma’lum  shaxsning  aniq  vaqt  oralig‘ida  kasbga  xos 

bilimlarni  qo‘llash  bilan  biror  usulda  ma’lum  harakatni  sodir  etish 

imkoniyatini  tekshirish  kabi  tergov  eksperimentlarini  o‘tkazishda 

ko‘proq foydalidir. 

---

 

72 

Dalillarni  videoyozuv  texnikasi  yordamida  qayd  etishning  yangi 

usuli  protsessual  me’yorlarga  zid  kelmaydi  va  jinoyat  ishini 

tekshirishning  samarasini  hamda  dastlabki  tergov  materiallarining  dalil 

manbalari bahosini oshiradi. 

 

1-rasm. Murdaning topilgan joyida ikki tomondan rasmga olish