K k o o r r X x o o

 
Boshqaruv hisobotlarni korxonaning faoliyat turiga bog’likligi  
Turli tashkilotlar shug’ullanadigan faoliyatining turli ko’rinishdagi xillari 
amal qiladi. Biroq, faoliyatdagi barcha tashkilotlarni ularning faolliklaridan ka’tiy 
nazar ikki sinfga ajratish mumkin: 
 
I sinf. Faoliyat maqsadi resurslarini (jumladan, moliyaviy) yig’ish va 
to’plash bo’lgan tashkilotlar; 
 
II sinf. Faoliyat maqsadi to’plangan resurslarini (jumladan moliyaviy) 
taqsimlash bo’lgan tashkilotlar.
Mazkur sinflar resurslar harakatining yo’nalishi nuqtai nazaridan 
tashkilotning asosiy faoliyat yo’nalishlari asos ettiradi: tashqaridan tashkilot ichiga 
yoki tashkilotdan tashqi iste’molchilarga (6.5. - rasm). 
Birinchi turdagi tashkilotlarga resurslar harakati pastdan yuqoriga qarab 
amalga oshiriluvchi istalgan tashkilotlar kiradi. Bunday tashkilotlarning faoliyati, 
masalan, mablag’ olishga yo’naltirilgan (ma’lum majburiyatlarga mos ravishda 
mablag’larni yig’ish, tovar yoki xizmatlarni sotish yo’li bilan)). Bunday 
tashkilotlarga vazifalari huquqlangan ishlab chiqarish korxonalari, tijorat 
strukturalari, soliq organlari, davlat boshqaruvning turli organlari kiradi.
Ikkinchi turdagi tashkilotlarga resurslar yuqoridan pastga harakatlanadi. 
Bunday tashkilotlarning faoliyat maqsadi – mavjud resurslarni (masalan, 
mablag’larni) taqsimotini rivojlangan tarkibi orqali so’ngi istemolchilarigacha 
yetqazishdan iborat.
Ikkinchi turdagi tashkilotlar – bu hususiy yoki boshqa pastda turuvchi 
instansiyalar bo’yicha investision yoki kredit tashkilotlariga, turli fondlarga 
resurslarni taqsimlovchi davlat strukturasidir. 

---

6.5. – rasm. Turli xildagi tashkilotlarda pul resurslarning harakati 
Qoidaga ko’ra, tashkilot faoliyatida resurslar harakatining ikala yo’nalishi 
ham ishtirok etadi. Agar, yo’nalishlardan biri yaqqol tarzda ikkinchimidan ustun 
bo’lsa tashkilotni bir sinfdan ikkinchisiga o’tqazish maqsadga muvofiqdir. Agar 
ikala yo’nalish ham bir xil darajada rivojlangan bo’lsa, tashkilotni emas, balki 
uning alohida bo’linmalarini bir turdan ikkinchisiga o’tqazish maqsadiga 
muvofiqdir. 
Tashkilot qaysi sinfga tegishliligidan qattiy nazar, uning rahbariyati 
faoliyatining ikki tarkibiy qismini hisobga olishi kerak: 

maqsadli faoliyatdan keladigan tushumlar yoki xarajatlar va maqsadli 
faoliyatni rejali ko’rsatkichlariga erishish (natijalarga); 

maqsajli faoliyatni yuritish uchun xarajatlar (asosiy faoliyatni yuritish uchun 
zarur bo’ladigan tashkilotni asosiy va boshqa xarajatlari) va maqsadli 
faoliyatni ta’minlash bo’yicha rejali qo’rsatkichlariga erishish.
Agar tashkilotning faoliyat maqsadi aniq qo’yilgan bo’lsa (jumladan, agar 
ular son ko’rinishda ifodalangan bo’lsa, unda tashkilot rahbariyati tashkilot 
faoliyatini haqiqiy natijalarini reja ko’rsatkichlariga mosligini nazorat qilish 
imkoniyatiga ega bo’ladi. 6.6. – rasmdan ko’rinib turibdiki, rejalashtirish va rejalar 
ijrosini nazorat qilish uchun hisobot tarkibisi (mazkur vaziyatda – byudjet) I va II 
sinf tashkilotlar uchun ham deyarli o’xshash. Farq shundan iboratki, quyi darajada 
mablag’larni oluvchi tashkilotda resurslar tushumini aks ettiruvchi hujjatlar 
shakllantiriladi, taqsimlovchi tashkilotda esa qayd qilinuvchi xarajat hujjatlarni aks 
ettiriladi (6.1. jadval).