'hujayra biologiyasi I. A. Abdulov

Tayanch  iboralar.  Prokariotlar,  bakteriyalar,  k o ‘k  yashil  suv 
o 'tlari, yadrosiz hujayralar, fotoavtotrof Jarayonlar, jinssiz k o 'payishi, 
eukariotlar.
M ashg‘ulotning  ta iim iy   maqsadi:  talabalami  hujayra  tirik  orga- 
nizmlaming  eng  kichik  elementar  birligi,  tiriklikning  hujayraviy  va 
hujayrasiz  shakllari,  sitologiya  fani  hal  qiladigan  muammolar  bilan 
tanishtirish.
M ashg‘ulot jihozlari:  bakteriya hujayrasi,  o ‘simlik  va hayvon hu- 
jayrasi  tasvirlangan  slaydlar  va jadvallar.
1.  Hujayra  -  tirik  organizmning  tuzilish  asosi
Hujayra  -  tirik  organizmning  tuzilish  asoslari,  yashash  jarayon- 
larini  ta’minlovchi  hamda  irsiy  belgilami  o ‘zida  mujassamlashtirgan 
tuzilmadir.  Binobarin,  o ‘simlik  yoki  hayvonlar  bir  butun  organizm 
holida  hujayralar  va  hujayralararo  tuzihnalar  yig‘indisidan  tarkib 
topgan.  Fiziologik  holatiga  ko‘ra,  hujayralar  shakli  va  tarkibi  har 
xilligi  bilan  bir  -  biridan  farq  qiladi,  ya’ni  hujayralarning  vazifasi 
ularning  shaklini  belgilaydi.  Tarixiy  biologik  rivojlanish  nuqtai  naz- 
aridan  qaraydigan  bo‘lsak,  hayot  yer  yuzasidagi jonsiz  materiyaning 
jonli  materiyaga aylanishdan,  aniqrog‘i,  hujayralar paydo  boiishidan 
kelib  chiqqan.  Masalan,  dastlab  yumaloq  shakldagi  oqsilli  eng  sodda 
tanachalar  paydo  b oigan.  So‘ng  ular tanasida  moddalar  almashinuvi 
jarayoni  paydo  b oigan.  Yillar  o ‘tishi  bilan tarixiy  biologik  rivojlan­
ish  davom  etib,  atrof -muhit  o ‘zgarishi  va  yashash  sharoitining  yana 
ham  murakkablashishi  oqibatida asta-  sekin  murakkab tuzilgan yangi 
organizmlar  paydo  b o ia   boshlagan.  Bu  esa,  albatta,  ular  tanasidagi
21

---

oqsillar  tuzilishiga  ham  tarkibiy  o ‘zgarishlar  kiritgan,  natijada  ular 
turli  vazifalami  bajarishga  ham  moslashib  borgan.  M a’lumki,  hozirgi 
fan  nuqtai  nazaridan  qaraganda,  tirik  organizmlaming  rivojlanishida 
nuklein  kislotalar-  DNK  va  RNKlar  asosiy  vazifani  bajaradi.  Ular 
o ‘zida  genetik  m a’lumotlami  saqlab  keladi  va  organizm  uchun  zarur 
boMgan  oqsil  moddalarni  sintezlaydi.
Yashash jarayonlarini  ta ’minlovchi  hamda  irsiy  belgilarni  o ‘zida 
mujassamlashtirgan  tuzilmadir.  Binobarin,  o'sim lik  yoki  hayvon­
lar  bir  butun  organizm  holida  hujayralar  va  hujayralararo  tuzilma- 
lar  yig‘indisidan  tarkib  topgan.  Fiziologik  holatiga  ko‘ra,  hujayra­
lar  shakli  va  tarkibi  har  xilligi  bilan  bir  -  biridan  farq  qiladi,  ya’ni 
hujayralarning  vazifasi  ularning  shaklini  belgilaydi.  Tarixiy  biologik 
rivojlanish nuqtai nazaridan qaraydigan bo‘lsak,  hayot yer yuzasidagi 
jonsiz  materiyaning jonli  materiyaga  aylanishdan,  aniqrog‘i,  hujayra­
lar  paydo  boMishidan  kelib  chiqqan.Masalan,  dastlab  yumaloq  shak- 
Idagi  oqsilli  eng  sodda tanachalar  paydo  b o igan .S o ‘ng  ular  tanasida 
moddalar almashinuvi jarayoni paydo bo ‘igan. Yillar o ‘tishi bilan tar­
ixiy  biologik  rivojlanish  davom  etib,  atrof  -muhit  o ‘zgarishi  va  ya­
shash  sharoitining  yana  ham  murakkablashishi  oqibatida  asta-  sekin 
murakkab tuzilgan yangi  organizmlar paydo b o ia  boshlagan.  Bu esa, 
albatta,  ular  tanasidagi  oqsillar  tuzilishiga  ham  tarkibiy  o ‘zgarishlar 
kiritgan,  natijada  ular turli vazifalarni  bajarishga  ham  moslashib  bor­
gan.  M a’lumki,  hozirgi  fan  nuqtai  nazaridan  qaraganda,  tirik  orga- 
nizmlarning rivojlanishida nuklein kislotalar- DNK va RNKlar asosiy 
vazifani  bajaradi.  Ular o ‘zida genetik m a’lumotlarni  saqlab  keladi  va 
organizm  uchun  zarur  b o ig an   oqsil  moddalarni  sintezlaydi  .