Microsoft Word лотинча девиант хулқ-атвор психологияси rtf

5. Xulqning normadan chiqishi bilan bog‘liq buzilishlar. Norma-
dan chiqishi holatlariga ruhiy sog‘lik va ifodalangan nuqson o‘rtasidagi 
shartli  chegara  yaqinida  joylashgan  ruhiy-asab  buzilishlarining  zaif, 
o‘chib  ketgan  shakllari  kiradi.  Bunday  buzilishlar  doirasi  juda  keng. 
Normadan  chiqish  holatlari  orasidagi  umumiy  ko‘rinishda  o‘tkir 
psixopatik buzilishlarsiz bo‘lgan psixogeniya, ruhiy  zarbali buzilishlar 
va ruhiy-shahvoniy rivojlanish deviatsiyasi ajratiladi. 
 Psixogeniya  –  asab  tizimi  va  shaxsiy  xislatlarining  o‘ziga  xos 
xususiyatlari  asosida  rivojlanadigan  ruhiy  jarohatlar  ta’siri  ostida 
yuzaga keladigan ruhiyat buzilishi. O‘z tarkibiga ko‘ra reaktiv holatlar, 
nevrozlar va shaxsiyat buzilishlariga bo‘linadi. 
  Reaktiv  holatlar.  Kasallik  ushbu  turining  eng  ko‘p  tarqalgan 
shakllari  kayfiyat  buzilishlaridir.To‘g‘ri,  sog‘lom  kishining  kayfiyati 
vaqtning  ko‘p  qismida  eng  yaxshi  va  eng  yomon  o‘rtasida  bo‘ladi. 
Kayfiyat  buzilishidan  qiynaluvchi  odamlarda  u  deyarli  har  doim  bir 
yoki ikkinchi qutbda bo‘ladi. Bu odamlar kuchli hayajonlanishga moyil 
yoki befarq bo‘lib, o‘zlarini nazorat qila olmaydilar.  
Depressiya.  Ma’lumki,  depressiya  yuzlab  yillardan  buyon,  kishi 
ruhiyatida tashvishlarning og‘riqli kechishi shakli sifatida tavsiflanadi. 
Depressiyaning  kelib  chiqishini  qadimgi  yunonlar  qora  safrodan 
zaharlanish deb tushuntirishgan.  Bu uning  eski  nomida  - melanxoliya, 
«qora  safro»  da  aks  etgan.  Nevrotik  depressiya  prinsipial  ravishda 
mutanosib  sabablar  va  rivojlanishning  nevrotik  belgilari  bilan 
endogenli  depressiyadan  farq  qiladi,  bunda  endogen,  yoki  biologik 
depressiya  kayfiyatning  chuqur,  birlamchi  og‘riqli  tushib  ketishi 
hisoblanadi. Nevrotik depressiya o‘zida affektiv tarzda, u yoki boshqa 
psixogen  voqealardan  ta’sirlanishni  namoyon  qiladi.  Unda  kam 
hollarda vital qayg‘u va tormozlanish hamda ko‘proq hollarda  g‘amgin 
yoki  qo‘rquvli  xavotir,  turli  xavfsirashlar,  o‘ziga  va  o‘z  oilasiga 
achinish,  his-hayajonli  labillik,  yig‘loqilik,  ruhiy-jismoniy  ozib-to‘zib 
ketish kuzatiladi. 
O‘lim  yoki  ajrashish  oqibatida  sevgilisini  yo‘qotish  ko‘pincha 
depressiyaga  olib  keladi.  Vaholanki,  ajrashishdan  so‘nggi  depressiya 
beva qolganlarga nisbatan chuqurroq va uzoqroq bo‘lishi qayd etilgan. 

---

 
100 
Bunday  holda,  og‘ir  judolik  –  sevgan  kishisining  o‘limini  boshidan 
kechirgan  odamlar  o‘z  yo‘qotishiga  aza  tutib,  ko‘z  yosh  to‘kishlari 
mumkin, qarindoshlari va do‘stlaridan madad oladilar. Ajralganlar esa, 
odatda,  atrofdagilardan  hech  qanday  tasalli  va  yordam  olmay,  yangi 
holatga  moslashishga  majburdirlar.  Shuning  uchun,  ajralganlarda 
ularning  boshiga  tushgan  baxtsizlikdan  so‘ng  o‘ziga  kelish  qiyinroq 
bo‘ladi. Kayfiyat tushishiga atrof-muhitning, yorug‘ kunning qisqarishi 
kabi obyektiv omillar ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Depressiyaning ushbu 
shakli  mavsumiylik  nomini  olgan.  U  ko‘pincha,  ob-havoning 
mavsumiy  o‘zgarishlari  kuchliroq  bo‘lgan  shimoliy  mintaqalarda 
uchraydi. 
  Depressiyadan qiynalayotgan odam hech narsani istamaydi, tezda 
charchab qoladi, unga energiya yetishmaydi. U o‘ziga past baho beradi 
va  hayotning  salbiy  tomonlarini  oshirib  ko‘rsatadi.  U  hayotda  hech 
qanday  yaxshi  narsani  ko‘rmaydi.  U  o‘zining  shaxsiy  muvaffaqiyat-
larini  past  baholaydi.  Masalan,  siz  depressiyadan  qiynalayotgan 
odamga  uning  chizgan  suratiga  qoyil  qolganingizni  bildirdingiz.  U, 
sizga  bunday  suratni  chizish  unchalik  qiyin  emasligini  aytadi  va  bu 
yaxshi surat uning shaxsiy xizmati ekanligini tan olmaydi. Depressiya 
holatidagi  kishilarda  o‘ziga  ishonch  yetishmaydi,  shuning  uchun  ular 
katastrofizatsiya, ya’ni bo‘lishi mumkin bo‘lgan noxushliklarni oshirib 
ko‘rsatishga  moyildirlar.  Depressiya  holatida bo‘lgan  kishilarga ularni 
xursand qilishga urinish yoqmaydi, o‘yin-kulgudan qochishni boshlay-
dilar.  Ular  yig‘loqi  bo‘lib,  ko‘p  uxlaydilar,  o‘nglarida  alahsiraydilar. 
Depressiyaning  eng  xavfli  alomatlaridan  biri  atrofdagi  odamlarga 
aralashishni  istamaslik  yoki  unga  layoqatsizlik  hisoblanadi.  Ba’zan 
depressiyada  axloqning  keskin  o‘zgarishi  yuz  beradi.  Vazmin  fe’lli 
odam  asov  bo‘lib  qoladi,  do‘stona  munosabatdagi  odam  adovatli 
kishiga  aylanadi.  Psixologlarning  ma’lumotiga  ko‘ra,  ayollar 
erkaklarga  nisbatan  ikki  marta  ko‘p  depressiyaga  chalinadilar,  biroq 
erkaklar  o‘zini  o‘zi  o‘ldirish  haqidagi  fikrlarga  moyil  bo‘lib,  uni 
boshdan qiyinroq o‘tkazadilar. 
Ayollardagi depressiya jinsiy munosabatlardagi omadsizlik natijasi 
bo‘lishi  mumkin.  Kutilmagan  abort,  yangi  tug‘ilgan  chaqaloq  yoki 
turmush  o‘rtog‘ining  o‘limi,  menopauza  va  hatto,  menstruatsiya 
ko‘pincha  og‘ir  depressiya  (ayniqsa,  ayol  o‘ttiz  yoki  qirq  yoshdan 
oshgan  yoki    yolg‘iz  va  farzandsiz  bo‘lsa)  bilan kechadi.  Reproduktiv 
omadsizlikka depressiv «javobning»  adaptiv  ahamiyati kelgusida ota-

---

 
101 
onalar axloqining yaxshilanishi, yordam olish va oiladagi barqarorlikka 
erishishdan iborat bo‘lishi mumkin. 
  Psixologiyada 
depressiya 
manifestatsiyalarining 
uch 
turi 
farqlanadi: his-hayajonli, kognitiv va motivatsion. 
Depressiyaning  hissiy  namoyon  bo‘lishi:  1)  g‘amgin  kayfiyat  - 
tushkunlik,  ma’yuslik,  qayg‘u,  umidsizlik,  baxtsizlik;  2)  o‘z-o‘ziga 
nisbatan  salbiy  tuyg‘ular;  3)  lazzat  reduksiyasi:  quvonish,  rohatla-
nishga  layoqatsizlik,  quvonchdan  ta’sirlanishni  yo‘qotish;  4)  his-
hayajonli  mehr-muhabbatni  yo‘qotish  –  o‘zi  va  boshqalar  o‘rtasida 
to‘siqni his qilish; 5) yig‘i affekti. 
  Kognitiv manifestatsiyalar: 1) o‘zini past baholash va o‘z qadrini 
pastga  urish;  2)  salbiy  umidlar:  kelajakka  qayg‘uli  boqish  va  pessi-
mizm;  3)  o‘zini  ayblash  va  o‘zini  tanqid  qilish;  4)  muqobillikni 
tanlashda  qiynalish  ko‘rinishidagi  jur’atsizlik;  5)  ayrim  dizmorfofo-
biyaviy jihatlarga qadar tana qiyofasini buzib ko‘rsatish. 
  Depressiyaning motivatsion ko‘rinishlari: 1) iroda falajligi, biron-
narsa  qilish  uchun  ijobiy  motivatsiyani,  ichki  stimulni  yo‘qotish;  2) 
ketib  qolish,  yashirinish  istagining  mavjudligi,  majburiyatlarning 
bema’ni,  zerikarli,  mazmunsizdek  qabul  qilinishi;  3)  o‘z  joniga  qasd 
qilishga moyillik. 
 
Depressiyaning tarqalgan alomatlari 
 
* G‘amginlik va ishonchsizlikni his qilish. 
* Uyqusizlik. Inson erta uyg‘onadi, lekin qiyinchilik bilan turadi. 
* Lohas fikrlash yoki diqqatni jamlashning pasayishi. 
*Muqaddam  lazzat  baxsh  etgan  mashg‘ulotlarga,  masalan,  jinsiy 
aloqaga qiziqishning yo‘qolishi. 
* O‘zini o‘zi o‘ldirish va o‘lim haqidagi fikrlarning mavjudligi. 
* Bezovtalik va jizzakilik. 
* O‘zini past baholash yoki aybdorlik hissi.  
* Ishtahaning buzilishi. 
* Charchab qolish, madorsizlik. 
* An’anaviy ravishda davolanmaydigan surunkali og‘riqlar.