Microsoft Word лотинча девиант хулқ-атвор психологияси rtf

    Giyohvandlikda shaxsning psixologik va fiziologik o‘zgarishlari. 
Lanjlik,  passivlik,  jizzakilik,  irodasizlik,  hissiyot  o‘zgaruvchanligi, 
xudbinlik,  qiziqish  doirasining  torayishi,  o‘z  qilmishlariga  bo‘lgan 
tanqidiy  munosabatning  pasayishi  xosdir.  Giyohvandning  tashqi  qiyo-
fasi  ham  o‘zgaradi:  yuzi  sarg‘ish-zahil  tus  oladi,  terisi  quruqlashadi, 
ko‘z  qorachiqlari  ingichkalashadi,  arterial  qon  bosimi  pasayadi,  jinsiy 
funksiya  o‘cha  boshlaydi,  oy  ko‘rish  to‘xtaydi,  ich  ketishlar  yoki  ich 
qotishlar  yuz  beradi.  Yaqqol  aks  etgan      giyohvandlikda  qo‘llar 
qaltirashi,  sekinlashgan  yoki  tushunarsiz  nutq  kuzatiladi.  Abstinen-
siyada  xavotir,  g‘am-g‘ussa,    ba’zan  suitsidal  urinishlar,  bo‘g‘inlar, 
belning  tez-tez  og‘rishi,  taxikardiya,  nafas  olish  tezlashuvining,  tana 
haroratining  ko‘tarilishi,  qayt  qilish,  ich  ketishi,  titrash  xosdir.  Garchi   
giyohvandlikning  o‘tishi  va  bashorati,  qoidaga  ko‘ra,  alkogolizmga 
nisbatan  jiddiyroq  bo‘lsada,  uning  yuzaga  kelishining  ko‘plab  shart-
sharoitlari  va  shaxsni  qiziqtiruvchi  xususiyatlari  giyohvandlik  va 
alkogolizm uchun umumiy hisoblanadi. Giyohvandlikning alkogolizm-
ga  nisbatan  og‘irligi  (kamroq  darajada)  shaxsning  moyillik  xususiyat-

---

 
74 
lariga  va  iste’mol  qilinayotgan  moddaning  kimyoviy  va  farmakologik 
xossalariga(ko‘proq  darajada)  uning  fiziologik  va  ruhiy  qaramlikni 
yuzaga keltirish layoqatiga bog‘liq bo‘ladi. Shunday qilib, giyohvand-
likning  mohiyati  morfin,  kokain,  geroin  kabi  kuchli  narkotiklar 
iste’mol qiluvchi  shaxslar va stimulyatorlar, barbituratlar, kannabis va 
boshqalarni iste’mol qiluvchilarda bir xil bo‘lmaydi. Giyohvandlikning 
og‘irligi  shuningdek,  yosh  va  jinsga  bog‘liq.  Narkotiklar  va  alkogol 
qabul qilish ko‘pincha hayotiy ehtiyojlarga nisbatan o‘rin bosuvchi rol 
o‘ynaydi. Ularning yordami bilan individ kundalik g‘am-tashvishlardan 
uzoqlashadi. Mazkur psixologik tadqiqotlar bo‘yicha  giyohvandlar va 
alkogoliklar  o‘zi  haqida  past  fikrga  egadirlar  va  o‘zlariga  ishonmay-
dilar.  Doimo  bo‘lishi  mumkin  bo‘lgan  omadsizliklar  yuzasidan 
xavotirda  bo‘lgan  holda,  tanqidni  o‘zlariga  og‘ir  oladilar  va  doimiy 
maqtovlar va rag‘batlantirishlarga muhtojdirlar. Ko‘pincha ular narko-
tiklar  va  alkogolni  xavotirni  bosish,  salbiy  tashvishlar  yoki  depres-
siyadan  chalg‘ish  uchun  iste’mol  qiladilar.  Giyohvandlik  yuzaga 
kelishida oila alkogolizm rivojlanishiga nisbatan kamroq rol o‘ynaydi. 
Shu bilan birga, er-xotinning biri  giyohvand bo‘lgan holda ikkinchisini   
giyohvandlikga jalb qilish hollari ham ko‘p uchrab turadi. 
Alkogolizm  –  etilli  alkogolga  o‘rganish  va  keyinchalik  alkogol 
unga ruhiy va fiziologik jihatdan qaram bo‘lib qolishdan, iborat bo‘lib, 
somatik  va  ruhiy  sog‘liqni  buzadi,  boshqa  odamlar  bilan  nizolarni 
keltirib chiqaradi, ijtimoiy va iqtisodiy holatning yomonlashuviga olib 
keladi. 
Alkogolga  o‘rganib  qolish  holati  mavjud  bo‘lib,  ichuvchi  odam 
ichimlik  miqdorini  nazorat  qilish  va  hatto  ichish  to‘g‘ri  kelmaydigan 
vaziyatlarda  uni  iste’mol  qilishni  vaqtincha  to‘xtatishga  qodir 
bo‘ladigan maishiy alkogolizm va yuqorida qayd etilgan imkoniyatlari 
yo‘qoladigan  surunkali  alkogolizmga  ajratiladi.  Bunday  hollarda 
alkogolga  ishtiyoqlilik  o‘zgaradi  va  kerakli  samaraga  erishish  uchun 
uning  miqdorini  sekin-asta  oshirishga  to‘g‘ri  keladi.  Keyinchalik 
chidamlilik  pasayadi  va  alkogolning  nisbatan  kam  miqdorida  ham 
mastlik yuzaga keladi. 
Alkogolizmning  quyidagi  sotsiopsixologik  mezonlari  ajratiladi: 
subyekt  ertalabdan  alkogolli  ichimlik  ichib  olmasa,  ishni  bajara 
olmaydi  (aks  holda  unda  abstinensiya  ko‘rinishlari  rivojlanadi);  u 
iste’mol  qilinayotgan  ichimliklar  miqdorini  boshqara  olmaydi  va 
tanaffuslar  qilish  qiyin  bo‘ladi  yoki  iloji  bo‘lmaydi;  amnestik  mastlik 
holatlari mavjud bo‘ldi (alkogol o‘z axloqi ustidan nazoratni yo‘qotadi 

---

 
75 
va  kelgusida  u  haqda  eslay  olmaydi);  va  nihoyat,  mastlik  davrlari 
yuzaga  kelsa,  mast  holda  takroran  huquqbuzarliklar  sodir  etsa, 
muntazam  ravishda  ishlash  imkoniyati  yo‘qoladi  va  oilaviy  munosa-
batlar buziladi. Ta’kidlash joizki, ushbu mezonlar   giyohvandlar uchun 
ham xosdir. 
Alkogolizmning  psixologik  tadqiqotlarida  ilgari  Freyd  bolalik 
yoshida  aniqlangan  va  keyinchalik  saqlanib  qolgan  lablarning 
konstitutsional  erotizmiga  ega  bo‘lgan  o‘g‘il  bolalar  ulg‘ayganlarida 
ifodalangan  ichish  va  chekishga  bo‘lgan  istaklarini  yaqqol  namoyon 
qilishgan.  Keyn  Abraxam  alkogolizm  va  shahvoniylik  o‘rtasidagi 
psixologik  aloqa  to‘g‘risidagi  batafsil  hisobotni  taqdim  qilgan.  Uning 
fikricha,  alkogolizm  sublimatsiyaga  layoqatlilikni  yemiradi.  Natijada 
alkogol  shaxsda  yana  erta  siqib  chiqarilgan  bolalar  shahvoniyligining 
eksgibitsionizm,  sadizm,  mazoxizm,  insest  va  gomoseksualizm  kabi 
ko‘rinishlari  namoyon  bo‘ladi.  Abraxamning  faraz  qilishicha,  ramziy 
mazmunda  spirtli  ichimlik  iste’mol  qilish  alkogolikdagi  shahvoniy 
faollikning o‘zidir. Biroq, pirovard natijada alkogolizm jinsiy zaiflikka 
olib  keladi,  buning  asosida  rashk  xom  xayollari  paydo  bo‘ladi. 
Paranoyya  holatini  tahlil  qilib,  Freyd  alkogolli  rashk  gallyutsi-
natsiyasini  mizojning  latent  besoqolbozligining  ongsiz  harakati  deb 
tushuntiradi. 
Ijtimoiy  nazariya  tarafdorlarining  ta’kidlashicha,  alkogol  ijtimoiy 
muloqot  jihatidan  odamlar  o‘rtasida  vositachi  hisoblanadi  va  jamiyat 
bilan  munosabatlarni  aniqlashtirish  uchun  ichki  vosita  kabi 
qo‘llaniladi.  Haqiqatdan  ham,  bir  tomondan,  alkogol  sotsium  tomo-
nidan  ma’qullanmaydigan  qilmishlar  sodir  etilishini  yengillashtirgan 
holda  ijtimoiy  me’yorlar,  yo‘l-yo‘riqlar  va  taqiqlarning  ahamiyatini 
pasaytiradi,  boshqa  tomondan  esa  –  ruhiy  o‘zini  ajratish  va  xom 
xayollarni  o‘stirishga  imkoniyat  beradi.  Shuning  uchun,  alkogol 
iste’mol  qiluvchi  odam,  tashqaridan  qaraganga  nisbatan  jamiyatga 
ancha  kuchliroq  bog‘langan  bo‘ladi.  Bunday  holda,  alkogol  iste’mol 
qilish ko‘tarilgan, hatto ortiqcha o‘zini nazorat qilish, ichki taqiqlar va 
ruhiyatidagi  ota  o‘rnining  ahamiyati  bilan  bog‘liq  bo‘ladi.  Bunday 
odamlar  doimiy  ravishda  ularga  ichidan  bo‘shanish  imkonini  bermay, 
o‘zlarining  tinch  qo‘ymayotgan  ichki  «kerak»  va  «mumkin  emas»lari 
bilan  munosabatlarni  aniqlab  boradilar.  Ular  uchun  bu  o‘zini  nazorat 
qilishdan  hatto  mastlik  holatida  ham  «o‘zini  qo‘lga  olish»ga  bo‘lgan 
urinishlar  bilan  bir  vaqtda  undan  qutulishga  intilishga  xosdir.  Bir 

---

 
76 
vaqtning o‘zida alkogol aybdorlik tuyg‘usi, depressiya, chiqib ketishga 
yo‘l  yo‘qligini his qilish va jazo g‘oyasi – bostirilgan jinsiy aloqaning 
ushbu  zaruriy  yo‘ldoshlariga  bog‘liq  bo‘ladi.  Mualliflarning  fikricha, 
ong  ostida  ildiz  otgan  aybdorlik  tuyg‘usi  tug‘ilgan  vaqtdagi  jarohatga 
bevosita  aloqador  bo‘lib,  qandaydir  aniq  hayotiy  holatlar  natijasida 
kelib chiqqan hisoblanmaydi. Alkogolik uchun aybdorlik yukidan ozod 
bo‘lish  usullaridan  biri  uni  biron-bir  «jinoyat»  bilan,  sun’iy  ravishda 
hosil  qilingan  vaziyat  bilan  bog‘lash  hisoblanadi,  bu  esa  ma’lum 
yengillikka  olib keladi.  «Jinoyat»  orqasidan  «jazo»  kelishi  lozim  va  u 
ko‘pincha  alkogol  ta’sirining  jiddiy  va  ahamiyatli  tarkibiy  qismi 
hisoblanuvchi  karaxtlik  hisoblanadi.  Dipsomaniya  davrida  alkogolni 
me’yoridan  ortiq  iste’mol  qilish  keskin  fiziologik  zo‘riqishga  bardosh 
berishga  layoqatsizligi,  psixologik  jihatdan  keskinlikni  yumshatishga 
bo‘lgan  muhtojlik  va  shaxsning  so‘nggi  stress  holatlariga  ichki 
chidamsizligiga  bog‘liq.  Har  qanday  holatda  alkogol  chidab 
bo‘lmaydigan ichki bosimdan qutulishga urinish bo‘lib qoladi. 
Shunday qilib, alkogolizm sabablari minimum darajada ikki omilni 
o‘z ichiga oladi. Bir tomondan, shaxsning qiziqtiruvchi xususiyatlari  - 
konformlilik,  g‘o‘rlik,  qaramlik,  taqlid  qilishga,  distimiyaga  moyillik. 
Distimiya – tushkun, g‘amgin kayfiyat. Boshqa tomondan, jamiyatdagi 
ma’lum  muhitida  va  asosan  oilada  alkogol  iste’mol  qilish  an’anasi. 
Individning alkogol iste’mol qilishni boshlagan yoshi katta ahamiyatga 
egadir:  yosh  vaqtida  ichishga  odatlanishi  va  alkogolga  qaram  bo‘lib 
qolish  oson  yuzaga  keladi.  Shuningdek,  etnik  xususiyatlar  ham 
ahamiyatga  egadir,  masalan,  alkogolni  ko‘proq  irlandiyaliklar,  ruslar, 
kamroq  xitoyliklar,  yahudiylar  iste’mol  qilishi  ma’lum.  Erkaklar  va 
ayollar  alkogolizmining  nisbati  ilgari    taxminan  15:1  ga  teng  bo‘lgan 
bo‘lsa,  hozir  -  5:1  ga  teng.  O‘smirlikda  ichayotganlar  soni  ko‘payishi 
hisobiga  alkogolizmning  «yasharishi»  an’analari  qayd  etilgan.  Bu  esa 
juda  erta  emansipatsiya,  televideniye  va  kinoning  ta’siri,  alkogol 
ichimliklarga  bo‘lgan  ruxsatga  bog‘liqdir.  Demak,  alkogolizm 
shakllanishida ijtimoiy sabablar ma’lum rol o‘ynaydi.