Navoiy davlat pedagogika instituti umumiy tilshunoslik

Distributiv tahlil metodi 
XX  asrning  20  yillarida  jahon  tilshunosligi  maydonida  paydo  bo`lgan  struktural  lingvistika  hozirgi 
zamon tilshunosligining yetakchi, muhim  yo`nalishlaridan biri bo`lib, u til strukturasini til nazariyasining 
asosi deb hisoblaydi
1
. 
Bir  qator  struktural  oqimlar:  Amerika,  Praga  va  Kopengagen  struktural  maktablari  ichida  Amerika 
strukturalizm  jahon  tilshunosligida  tan  olingan  bo`lib,  u  deskriptiv,  ya‘ni  tasviriy  metodiga  ko`ra 
deskriptiv tilshunoslik deb ham yuritiladi. 
Deskriptiv tilshunoslik muayyan til biroliklarining o`zaro, bir-biriga nisbatan    joylashish      tabiatini   
yoki   ularning   tarqalish   (distributiya) 
munosabatini  tasvirlovchi  fandir.  Mazkur  usul  bilan  tilni  tahlil  qilish  deskrptiv  metod 
deyiladi. 
Deskriptiv  metod  eng  ixcham  va  tugal  ifoda  qilishni  talab  qiladigan  tasvirlash  metodidir. 
Deskriptiv asosini distributsiya-distributiv tahlil tashkil qiladi . 
Distributiv  tahlil  muayyan  til  birliklari  bilan  bevosita  bog‘liq  holda  amalga  oshadi.  Ushbu 
jarayonda  fonema,  morfema,  leksema,  so`z,  so`z  birikmasi  va  gap  kabi  lisoniy  birliklarning 
distributsiyasi-joylashish  o`rni  (pozitsiyasi),  tartibi,  oldinma  -  keyin  kelishi,  qo`llanish 
imkoniyatlari  aniqlanadi.  Ayni  vaqtda  ushbu  lisoniy  birliklarning  o`zaro  muayyan  aloqaga  -
semantik  -  sintaktik  munosabatga  kirishuvi,  bog‘lanishi-birikishi  ham  o`rganiladi.  Boshqacha 
aytganda, til birliklarining distributsiyasi fonema uchun ma‘lum fonemaning oldidan va ketidan 
keladigan  fonemalardir,  morfema  uchun  esa  morfemadan  oldin  va  keyin  keladigan 
morfemalardir
2
 . 
Xullas,  distributiv  tahlil  metodi  -  distributiv  tahlil  orqali,  birinchidan,  nutq  oqimidagi 
muayyan lisoniy birliklar chegaralanadi, anirqlanadi, ikkinchidan, ushbu birliklarning joylashish 
o`rni,  qaysi  pozitsiyada  kelganligi  belgilanadi,  uchinchidan,  til  birliklarining  o`zaro  bog‘lanish 
imkoniyatlariga, birikishiga alohida e‘tibor beriladi. 

---

 
181 
Distributiv  tahlil  metodi  fanologiya,  morfologiya  va  sintaksisida  keng  qo`llaniladi. 
SHuningdek,  u  leksik  sathga  nisbatan  ham  ishlatishoqda.  Demak,  fonologiyada  fonemalar, 
morfologiyada  morfemalar,  sintaksisda  esa  sintaktik  birliklar:  so`z  birikmalari  va  gaplar 
aniqlanadi va ularning (har birining) bir-biriga o`zaro munosabati o`rganiladi. 
Ma‘lum  bo`ldiki,  lisoniy  birliklarning  distributivni  muayyan  til  (yoki  nutq)  birligining 
boshqa birliklar bilan birikishi usullari, qo`llanish doirasi, joylashish o`rni kabilardan iboratdir. 
Distributiv  tahlil  metodining  asosiy  xususiyati  shundaki,  tilshunos  til  elementlarini 
(birliklarini),  ularning  ditributsiyasini  aniqlashda  til  elementlarning  joylashish  o`rni,  qo`llanish 
pozitsiyasiga qarab ish olib boradi  
Distributsiya  har  bir  lisoniy  birlik  uchrashi,  qo`llanishi  mumkin  bo`lgash  barcha 
qurshovlarning (kontaktlarning) jami sifatida tushuniladi.