Navoiy davlat pedagogika instituti umumiy tilshunoslik

Tipologik metod 
Tipologik  metod  turli-qarindosh  (o`zaro  genetik  bog‘liq)  va  qarindosh  bo`lmagan  (o`zaro 
genetik bog‘lanmagan) til oilalariga tegishli bo`lgan tillarni qiyoslash asosida o`rganadi. Ushbu 
xususiyatiga ko`ra mazkur metod faqat bir til sistemasiga, ya‘ni qarindosh tillar oilasiga kiruvchi 
tillarni qiyosiy tadqiq qiluvchi, «baholovchi» qiyosiy-tarixiy metoddan farq qiladi. 
Tipologik  metod  qiyosiy-tarixiy  metod  bilan  hamkorlikda  ish  olib  boradi,  uni  to`ldiradi, 
chuqurlashtiradi. 
Tipologik  metod  chet  tillarni  ona  tiliga  qiyoslab  o`rganish  jarayonida  ushbu  tillardagi 
fonetik,  leksik-grammatik  va  uslubi  (stilistik)  xususiyatlarini  aniqlaydi  va  ilmiy  xulosalar 
chiqaradi. 
Tipologik  metodning  mohiyati  shundan  iboratki,  bunda  tillar  genetik  jihatdan  qaysi  til 
oilalariga  mansubligidan  qat‘iy  nazar  ular  o`z  strukturalaridagi  o`xshash  va  farqli  jihatlariga 
ko`ra  qiyoslanadi,  ya‘ni  o`rganilayotgan,  qiyosga  olingan  tillarning  struktur  -  qurilish 
xususiyatlari aniqlanadi, muayyan xulosalar chiqariladi. 
«Tipologik  metodning  paydo  bo`lish  sababi  shundaki,  barcha  tillar  tashqi  jihatdan  farqli 
bo`lsada,  ammo  ichki  tuzilishiga  ko`ra  o`xshashdir,  ya‘ni  ular  tuzilishi  (strukturasi)  asosida 
aynan bir xil prinsipi yotadi». 
Tillarni  tipologik  o`rganish  maqsadini  belgilashda  bir  qancha  yoshdashuvlar,  qarashlar 
mavjud. Bular quyidagilar: 
1. 
Klassifakitsion (tasnifiy) yondashuv. 
2. 
Xarakterologik yondashuv. 
3. 
Belgili (priznakovsh) yondashuv. 
4. 
Ichki sistem yondashuv.  
5. 
1.  Klassifikatsion (tasnifiy) yondashuv. 
Tillarni  tipologik  o`rganish  jarayonidagi  klassifikatsion,  ya‘ni  tasnifiy  yondashuvning 
mohiyati shundan iboratki, bunda dunyodagi barcha tillar qaysidir jihatiga, biron belgisiga ko`ra 
til oilalariga (guruhlariga) ajraladi. Natijada tillarning morfologik tasnifi paydo bo`ladi. 
Morfologik  tasnif,  o`z  nomidan  kelib  chiqqan  holda,  tillarning  morflogik  xususiyatlarini  - 
o`zak va qo`shimchalarni o`zaro zid olgan holda qiyoslab o`rganadi. Shunga ko`ra til tiplari hosil 
bo`ladi.  
2.  Xarakterologik yondashuv. 
Tiplarga  xarakterologik  yondashuv  natijasida  har  bir  tilning  o`ziga  xos,  muhim  (xarakterli) 
xususiyatlari jihatlari ma‘lum bo`ladi. Ushbu xususiyatlari, tomonlari orqali tilga baho beriladi. 
3.  Belgili yondashuv. 
Tillarga  muayyan  belgilarga  ko`ra  yondashuv  natijasida  alohida  til  hodisalari  va  sathlari 
(yaruslari)ning tipologiyasi yaratiladi. Masalan, fonetik tipologiya, leksik tipologiya, morfologik 
tipologiya, sintaktik tipologiya va b. 

---

 
179 
4.  Ichki sistem yondashuv. 
Tillarga  ichki  sistem  yondashuv  natijasida  muayyan  tildagi  alohida  hodisalar  (masalan, 
fonetik,  leksik,  morfologik  va  b.)  orasidagi  o`zaro  munosabatlar,  boG‘liqliklar  tadqiq  qilinadi. 
Bunda muayyan tilda qanday hodisalar,   birliklar,   elementlar   namoyon   bo`ladiyu   qanday   
hodisalar 
voqelashmaydi, qanday hodisalarning, elementlarning mavjudligini boshqarish inkor qiladi, 
yuzaga keltirmaydi.