Navoiy davlat pedagogika instituti umumiy tilshunoslik

Transfarmatsion tahlil metodi. 
Struktural tilshunolik metodlari «oilasiga» (guruhiga) tegishli bo`lgan transfarmatsion tahlil 
metodi, ayniqsa, sintaktik konstruksiyalar -nutq birliklari tadqiqida faol qo`llanishi bilan muhim 
ahamiyatga egadir. 
Transfarmatsion  tahlil  metodiga  ko`ra  sintaktik  konstruksiyalar  (qurilmalar)  muayyan 
qoidalar 
asosida 
o`zgaradi, 
ya‘ni  boshqacha  shaklga,  ko`rinishiga  ega  bo`ladi, 
tranfaratsionlashadi.  Bunday  transfarmatsionlar  orqali  muayyan  sintaktik  konstruksiyaning  - 
qurilmaning  bir  nechta  shakllari  aniqlanadi,  o`zaro  farqlanadi,  ularning  mohiyatiga,  tarkibiga 
chuqurroq  kiriladi.  Natijada  transfarmatsiyaga  (o`zgarishga)  uchragan  har  bir  sintaktik 
konstruksiyaning o`ziga xos semantik jihatlari ham namoyon bo`ladi. Masalan, talaba kitob oldi 
gapining nutqiy turlicha ko`rinishlari, variantlari-transfarmatsiyasi quyidagilar: 
1.  Talaba olgan kitob. 
2.  Talaba tomonidan olingan kitob. 
3.  Kitob olgan talaba. 
4.  Talabaning kitobi. 
Demak, transfarmatsion  tahlil metodi  muayyan asos  (yadro)  gaplardan (masalan, talaa kito 

---

 
182 
oldi) tuzilgan-transfarmatsiyalashgan gaplarni, ya‘ni muayyan sintaktik model (masalan, ot+fe‘l) 
asosida 
yaratilgan 
qator 
gaplarni 
o`rganish, 
tranfaratsiyalanish 
mexanizmini, 
tranfarmatsiyalarning hosil bo`lish qoidalarini oishdir. 
Aytish  mumkinki,  transfarmatsion  tahlil  metodining  asosiy  maqsadi  nutqimizda  voqe 
bo`ladigan  turlicha  gaplarning  asosida  yadro  vazifasini  bajaruvchi  asos  gaplar  mavjudligini, 
ushbu  gaplar  esa  mana  shu  yadro  gaplardan  kelib  chiqqanligini,  tashkil  topganligini,  ularning 
o`zaro semantik-grammatik munosabatlarini aniqlash vazifasini bajradi. Demak, transfarmatsion 
tahlilda faqat  transformatsiyalashgan (o`zgarishga uchragan)  gaplar emas, balki ushbu gaplarga 
asos  bo`lgan  yadro  gaplar  aniqlanadi,  u  o`z  asosida  kelib  chiqqan  «yangi»  gaplar  bilan 
qiyoslanadi, umumiy va xususiy jihatlari belgilanadi. 
Xullas,  transfarmatsion  tahlil  metodi  til  sistemasi  sintaktik  sathning,  uning  qator  ichki 
mikrosistemalarini  tadqiq  qiladi.  Ushbu  mikrosistemalardan  biri  asosiy,  yadro  gaplar  bo`lib, 
boshqalari  esa  mazkur  gaplardan  hosil  bo`lgan  transfarmalar  hisoblanadi.  Mana  shu 
transformalarning  yadro  gaplardan  hosil  bo`lishini  o`rganish  jarayoni  transfarmatsion  tahlil 
jarayoni  transfarmatsion  tahlil  deyiladi.  Transfarmatsion  tahlil  metodining  asosiy  vazifasi 
muayyan tilda (rus, o`zbek,  nemis,  ingliz va b.)  mavjud bo`lgan  yadro  gaplarni  aniqlash, uning 
sintaktik  sistemadagi  mohiyati,  tabiati,  muayyan  maqsadga  ko`ra  turlicha  shakllarda  namoyon 
bo`lish imkoniyatlarini ochishdir . 
Ma‘lum  bo`ldiki,  transformatsion  tahlil  metodida  markaziy,  yadroviy  birlik,  sintaktik 
qurilma  aniqlanib  (yoki  tanlanib),  ushbu  qurilmadan  boshqa  ma‘no  (mazmun)  va  vazifaga  ega 
qurilmalarning  hosil  bo`lish  chizmalari  (sxemalari)  masalan,  ko`chirma  gapli  qurilmalardan 
o`zlashtirma  gapli  qurilma  hosil  qilish  chizmasi  aniq  belgilanadi,  kodlashtirib  modellashtiriladi. 
Bu tahlil metodi mashina tarjimasida, matnlarni avtomatik tahlil jarayonlarida keng qo`llaniladi. 
Ko`p holda injener (kompyuter) lingvistikasi va matematik lingvistika bilan qorishib ketadi. 
SHunday  qilib,  distributiv  tahlil  metodi  muayyan  lisoniy  birliklar:  fonema,  morfema, 
so`zlarni,  ularning  qo`llanishini,  joylashishini,  o`rnini  o`rgansa,  bevosita  tashkil  etuvchilarga 
ajrab  tahlil  qilish  metodi  esa,  asosan,  muayyan  nutq  birligining  -  gap  konstruksiyasining  ichki, 
juft  holdagi  birliklarining  sintaktik  munosabatlarini  aniqlaydi.  O`z  navbatida  transfarmatsion 
tahlil  metodi  esa  distributiv  va  bevosita  tashkil  etuvchilarga  ajratib  tahlil  qilish  metodlaridan 
farqli holda na faqat fonema, morfema, so`z, gap kabi lisoniy birliklarni, ularning joylashishini, 
balki  sintaktik  konstruksiyalarning  (strukturalarning,  qurilmalarning)  boshqa  sintaktik  birliklar 
(strukturalar,  qurilmalar)  bilan  formal  -  semantik  aloqasini,  munosabatini,  o`xshashlik  va  farqli 
jihatlarini  tadqiq  qiladi
2
.  SHunga  ko`ra  transfarmatsion  tahlil  metodining  qo`llanishi  doirasi, 
qo`llanish imkoniyatlari keng, chuqur bo`lib, u deskriptiv va bevosita tashkil etuvchilarga ajratib 
tahlil qilish strukturasi tilshunoslik - struktural metodlarning mantiqiy va zaruriy davomi sifatida 
jahon tilshunosligi amaliyotida keng qo`llaniladi, mustahkam o`rin egallaydi.