Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga o‘qib,
hikoya qilib beriladigan ertaklar
Bu yoshdagi bolalarga tavsiya etiladigan ertaklarning hajmi
qisqa, mazmuni sodda bo‘ladi. Avval eslatib o‘tganimizdek, bu
yoshdagi bolalar hali olam nima ekanligini bilmaydilar. Shu-
ning uchun ularga tavsiya etiladigan ertaklar tabiat, hayvonot
olami, do‘stlik, mehnat ahli, jamoa, odob-axloq to‘g‘risida
bo‘lishi foydadan xoli bo‘lmaydi.
Bu davr bolalariga „Chivinboy“, „Qizg‘anchiq it“, „Òu-
yaqush bilan qoplon“, „Maqtanchoq quyon“, „Rostgo‘y bo-
la“, „Arilarning g‘azabi“, „Òulki bilan turna“, „Sholg‘om“,
„Qumursqa“, „Kaptar sovg‘asi“ kabi ertaklarni o‘qib berish
foydalidir.
Bog‘cha tarbiyachilari va ota-onalar oldidagi vazifalardan
eng muhimi kichkintoylarni mehnatga muhabbat ruhida tarbi-
yalashdir. Bolani yoshligidan boshlab bir ishga o‘rgatish,
kichkinalik vaqtidanoq unga bir yumush berib, ish qilishga
odatlantirish lozim. Unga beriladigan ish ahamiyatsiz, hatto
„ish“ nomi berishga loyiq bo‘lmasa ham undan keladigan foyda
juda katta. Chunki bunday ishlar mehnatni sevishga o‘rgatadi.
Bu borada xuddi inson kabi tinib-tinchimas måhnatkash
qumursqalar va ular haqida xalq to‘qigan „Qumursqa“ ertagi-
ni shu yoshdagi bolalarga o‘qib, hikoya qilib, aytib bårish
yaxshi samara båradi. Kichkina bolalar u yoqda tursin, hatto
kattalar ham uncha månsimaydigan qumursqaning ishchanli-
www.ziyouz.com kutubxonasi
35
gini, kåchasi-yu kunduzi tinmay måhnat qilishini uni kuzat-
gan odam såzadi, xolos.
Hayotda shunday: kim ko‘p ishlasa, tinim bilmay måhnat
qilsa, sog‘ligi yaxshi bo‘ladi, boy-badavlat yashaydi, håch
kimga håch qachon xor-zor bo‘lmay umr kåchiradi. Qumurs-
qa maqtanchoq emas, u oddiy va sodda. Shu oddiyligi, sod-
daligi, måhnatkashligi bilan ajralib turadi.
Savol-javoblarda muz, bulut, quyosh, yomg‘ir, yår, o‘t,
mol, bo‘ri, mårgan-u sichqon kabilardan ham qumursqa
ustun chiqadi. Qumursqaning o‘ziga bårilgan ta’riflarda ham bu
ma’no ko‘zga yaqqol tashlanib turadi:
— Qorning nima uchun katta?
— Jigarim zo‘r, — dådi qumursqa.
— Båling nima uchun ingichka?
— Måhnatim zo‘r!
— Kallang nima uchun katta?
— Davlatim zo‘r! Måhnatim zo‘r, savlatim zo‘r, mån
zo‘r, mån zo‘r!
Bu yoshdagi bolalarga tavsiya etiladigan ertaklarning asosiy
qismini to‘g‘ri so‘z, halol, pok bo‘lish, yolg‘on gapirmaslik,
birovlarni aldamaslik kabi mazmundagi asarlar tashkil etadi.
Masalan, „Rostgo‘y bola“ (turkman xalq ertagi)ni olib ko‘-
raylik. Ertak qahramoni to‘g‘riso‘zligi, kattalarning pand-
nasihatlariga quloq solishi bilan yosh kitobxonda yaxshi taas-
surot qoldiradi, ko‘p bolalarning havasini kåltiradigan ish
qiladi. Qaroqchilar azaldan yomon odamlar. Ular har doim
zo‘ravonlik qilib, bosqinchilik qilib, birovlarning mol-mulkla-
rini tortib olishgan.
„Rostgo‘y bola“da ota karvon bilan yo‘lga chiqqan o‘g‘-
lining qo‘liga qirq tanga oltin bårib: „O‘g‘lim, håcham yolg‘on
gapirma, halol bo‘lgin“, dåb nasihat qilibdi. Karvon yo‘lda
qaroqchilarga duch kåladi. Qaroqchilar noinsoflik, bosqinchilik
bilan hammani talaydilar, mol-mulkini tortib oladilar. Ammo
bolaga mutlaqo e’tibor bårmaydilar. Ota nasihatini olgan bola
to‘g‘riso‘zligi bilan qaroqchi, bosqinchi, yo‘lto‘sarlikda nom
chiqargan bir nåcha muttahamni tarbiyalaydi, ularni halolligi-
yu to‘g‘riso‘zligi bilan mag‘lub qiladi:
„Savdogarlar yo‘l yurishsa ham mo‘l yurishibdi, bir joyga
yåtib borishganda ularga qaroqchilar hujum qilishibdi. Qaroq-
www.ziyouz.com kutubxonasi
36
chilar o‘zaro maslahatlashib, „Mana bu yalangoyoqqa u-bu
narsa bårsakmikan“, dåyishibdi.
Qaroqchilardan biri bolani masxara qilib so‘rabdi:
— Ey, yalangoyoq, såndan nimani ham olish mumkin?
— Månda qirqta oltin tanga bor, — dåb javob båribdi bola.
— Sånda qirqta oltin tanga nima qilsin? — dåyishibdi qaroq-
chilar kulib. Shunda bola choponining yoqasini yirtib, oltin
tangalarni ko‘rsatibdi.
— Någa bularni bizga ko‘rsatding? — dåb so‘rashibdi qa-
roqchilar. — Biz sånga pul bårmoqchi edik, endi bo‘lsa, buni
ham olib qo‘yamiz.
— Håchqisi yo‘q, otam halol bo‘l, yolg‘on gapirma, dåb
o‘rgatgan, — dåbdi bola. Bundan hayron bo‘lgan qaroqchilar
savdogarlarga mol-mulklarini, pullarini qaytarib bårib, halol
måhnat qilish uchun qaroqchilikdan voz kåchishibdi“.
„Sholg‘om“ (rus xalq ertagi) bu davr bolalar kitobxon-
ligida asosiy o‘rinda turadi. Ertak juda oddiy va sodda. Ammo
ma’no va mazmuni, asarning tarbiyaviy ahamiyati kutilgani-
dan ham ziyoda.
Ertakda ortiqcha so‘z, ortiqcha qahramon yo‘q. Hammasi
risoladagidåk. Boboning sholg‘om ekishi va bo‘liq sholg‘omni
ko‘plashib yulib olishi zikr etiladi. Ammo unda kichkintoylar
bilib, quloq solib o‘sadigan jihatlari ko‘p. Birinchidan, bobo-
ning måhnatkashligi yaqqol ko‘zga tashlanib turadi. Moboda
bobo sholg‘omni yårga ekib, tåk qo‘yib qo‘yganida u mutlaqo
kattakon bo‘lib o‘smagan bo‘lar edi. Boboning o‘yi-xayoli
sholg‘omda. Kåchasi-yu kunduzi sholg‘omga ishlov båradi,
påshana tåri to‘kib, ko‘p måhnat qiladi. Dåmak, ertakda bo-
lani måhnatkash bo‘lishga, xuddi shu bobo kabi dalada
ishlashga chaqiriladi.
Ikkinchidan, bola båshikdan boshlab ahil, do‘st bo‘lib
o‘sishi kårak. Kimki do‘stlar bilan, jamoa bilan hamfikr,
hamkor bo‘lib o‘ssa, o‘ziga ham, o‘zgalarga ham yaxshi.
Yana ertakka murojaat qiladigan bo‘lsak. O‘sha bo‘liq,
kattakon sholg‘omni yårdan tortib, sug‘urib olish masalasi
yosh kitobxon uchun juda qiziqarli. Bobo, buvi, nabira, ku-
chuk, mushuk, sichqonlarning bir yoqadan bosh chiqarib
harakat qilishlari bolalarni xursand qiladi. Ularda shunday qilib
„Kuch — birlikda“ tushunchasi paydo qilinadi. Ertakning
uchinchi jihati maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning or-
www.ziyouz.com kutubxonasi
37
zu-niyati bo‘lmish tabiatni såvish, jonivorlarni asrash, avay-
lash o‘ziga xos o‘rinda turadi. Kichkintoylar kuchuk, mu-
shuk, hatto sichqonni ham boqish, asrab-avaylash lozim
ekanligini bu ertak orqali bilib oladilar.
Xuddi bobo singari måhnatkash bo‘lish, kuch birlikda
ekanligini dilga jo qilib kamol topish, ayniqsa, ertak tinglov-
chining dil to‘ridan joy olishi ertakning tarbiyaviy ahamiyati
katta ekanligidan dalolat båradi.
Bu yoshdagi bolalar hayvonlar o‘rtasidagi o‘zaro ahillik va
do‘stlik kabi xislatlarni bilishni istaydilar. Hayvonot olamida
do‘stga mehribonlik ko‘rsatish, bir-biriga g‘amxo‘r bo‘lish,
yordam qo‘lini cho‘zish bor ekanligi „Arslon bilan it“, „Òu-
yaqush bilan qoplon“, „Echki, qo‘y va bo‘rilar“ kabi ertak-
larda beriladi. „Òuyaqush bilan qoplon“ ertagiga nazar tashlay-
digan bo‘lsak, unda xuddi odamlar orasida bo‘lganidek, hay-
vonlar o‘rtasida ham bir-birlariga yordam berish, ayniqsa,
boshlariga kulfat tushganda yurakdan, samimiy ko‘maklashish
g‘oyasi yotadi:
„Qoplonning boshiga musibat tushibdi. Òomog‘iga katta bir
suyak qadalib qolibdi. Dod-faryod qilibdi. Òuyaqush yordamga
kelib:
— Osmonga qarab og‘zingni ochib tur, men suyakni olib
qo‘yay, — debdi qoplonga.
Qoplon osmonga qarab og‘zini ochib turibdi. Òuyaqush
uzun tumshug‘ini qoplonning og‘ziga solib, tiqilib turgan
suyakni sug‘urib tashlabdi.
Qoplonning ko‘zlari ravshan bo‘lib, o‘limdan qutulibdi.
Biroz joni orom olgandan keyin qoplon tuyaqushga qarab
shunday debdi:
— Sen mard ekansan, menga yaxshilik qilding, endi ikka-
lamiz do‘st bo‘lamiz, zarur vaqtda bir-birimizga yordamga
kelamiz, — debdi. Òuyaqushga bu gap ma’qul bo‘libdi. Òuya-
qush bilan qoplon ikkalalari do‘st bo‘libdilar.
Xalqda „O‘zga bilan do‘st bo‘ldingmi, bir umrga bo‘l, uni
yaxshi-yomon kunlaringda sinama va unga riyokorlik ko‘rsat-
ma,“ degan gap bor. Òuyaqush bu yo‘ldan bormabdi. Oradan
ko‘p vaqt o‘tibdi, kunlardan bir kun u qoplonni sinamoqchi
bo‘lib, jo‘rttaga:
— Voy dod, o‘lyapman, qoplon, meni qutqar! — deya
bor ovozi bilan qoplonni yordamga chaqiribdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
38
Qoplon chin so‘zli, do‘stga sadoqatli, g‘amxo‘r va mehri-
bon bo‘lganligi uchun zudlik bilan tuyaqushning oldiga shox-
butoqlar orasidan ustidagi junlari yulinib, harsillab yetib ke-
libdi. Lekin u tuyaqushning yuzidagi tabassumni ko‘rib hay-
ron bo‘libdi. Òuyaqushning surbetlik bilan „Ko‘rmaganimga
ancha vaqt bo‘ldi, ahd-paymonimiz esingdan chiqib qolma-
dimi, deb sinab ko‘rmoqchi edim“, degan gapidan qoplon
qattiq ranjibdi, dili og‘ribdi, do‘stidan ko‘ngli qolibdi.
Do‘stini aldagan o‘zini aldagan bo‘ladi. Sen birovni bir
marta aldadingmi, tamom, u senga ikkinchi marta ishonmaydi.
Òuyaqush bilan ham xuddi shunday bo‘libdi. Boshqa kuni
bo‘ri uni ushlab yeb qo‘ymoqchi bo‘lib turganida, qancha ba-
qirib-chaqirmasin, qoplon tuyaqushning ovozini eshitsa ham,
„Do‘stim jo‘rttaga dodlayapti“, deb o‘ylabdi va uning oldiga
bormabdi. Òuyaqush bo‘riga yem bo‘libdi“.
Kaptar azaldan inson bilan yaqin yashagan, insondan
panoh izlagan, insonga ko‘mak bårgan. Kaptar qadimda bir
yurtdan ikkinchi yurtga, bir odamdan ikkinchi odamga mak-
tublar olib borib bårib, aloqachilik vazifasini ham o‘tagani
ma’lum. „Kaptar sovg‘asi“ (tamil xalq ertagi)da inson va kap-
tar taqdiri haqida gap boradi.
Ertak qahramoni Kijavanning ahvoli og‘ir, kimsasiz o‘r-
monda bir parcha nonga muhtoj bo‘lib hayot kåchiradi. Uning
qushlar, hayvonlarning tilini bilishi, ular bilan xuddi inson-
lar bilan gaplashgandåk suhbat qurishi maktabgacha tarbiya
yoshidagi bolalarga xush yoqadi. Kichkintoylarning ham o‘sha
Kijavan kabi qushlar bilan, hayvonlar bilan suhbat qurgilari
kåladi. Kijavan sog‘lom, to‘q, tåtik jonivor, qushlar bilan
gaplashsa, xo‘p yayrab xursand bo‘ladi. Ba’zi hollarda och,
zaiflarning yurak dardlarini tinglab, ularga qo‘shilib aziyat
chåkishi, ko‘z yoshi to‘kishi bolalarning qalblariga yaxshilik
urug‘ini sochadi, ular ham xuddi Kijavan kabi bo‘lishga ha-
vasmand bo‘ladilar. Kijavanning majruh kaptarga g‘amxo‘rlik
qilishi kichiktoylarga quvonch ulashadi:
„Bir kuni Kijavan juda qattiq och qolibdi. Biror narsa
tamaddi qilay dåsa, håch vaqosi yo‘q. U o‘ylab-o‘ylab, oxiri
tayoq olib, o‘rmonga jo‘nabdi. O‘rmonni aylanib-aylanib, u
yårda håch narsa topolmay, uyiga qaytibdi. Yo‘lda kåtayotib:
— Många yordam bår, — dågan zaif bir tovushni eshitib
qolibdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
39
Kijavan bunday qarasa, u yårda bir kaptar yiqilib yotgan
emish.
— Mån ucholmayman, qutqar, — dåb yalinibdi u Kija-
vanga. Kijavanning båchora kaptarga rahmi kålibdi. Uni yårdan
avaylab ko‘tarib olib, bag‘riga bosganicha, yo‘lida davom etibdi.
Kapasiga kålib, qushni ehtiyotlik bilan yumshoq o‘ringa yot-
qizibdi.
— Tuzalib kåtguningcha månikida yashaysan. Håch narsa-
dan qo‘rqma, såni xafa qilishlariga yo‘l qo‘ymayman. Qo‘-
limdan kålganicha sånga yordam båraman. Låkin hozircha sånga
ovqat båray dåsam, uyda yåydigan håch vaqo yo‘q, — dåbdi
xafa bo‘lib Kijavan.
— Qayg‘urma, — dåbdi kaptar uni tinchlantirib, — o‘r-
monda mango daraxti bor. Daraxt kavagining ichida guruch
bor, borib shu guruchni olib kål.
Daraxt kavagining ichida guruch bilan birga oltin, ku-
mush, olmos, dur va boshqa qimmatbaho toshlar yog‘du so-
chib yotgan bo‘ladi. Kijavan o‘sha yårdan bir siqim guruchni
oladi, xolos. „Bu toshlarni nima qilardim, axir o‘zimni
båzatish niyatim yo‘q-ku?“ dåb ularga tågmaydi“.
Guruchni majruh kaptarga yådirishidan kitobxon xursand
bo‘ladi. Saxiy, qo‘li ochiq, ko‘ngli to‘q Kijavanga nisbatan bo-
lalarning måhr-muhabbatlari oshadi. Kijavanga kaptarning uzuk
sovg‘a qilishi, uzuk oddiy emas, balki såhrli ekanligi, Kijavan
nimaiki so‘rasa, uzuk uning istagini muhayyo qilishi ertak
tinglovchini qoyil qoldiradi. Ularda yaxshilikka yaxshilik qaytar
ekan-da, dågan fikr paydo bo‘ladi.
Qo‘li ochiq bo‘lish, saxiylik qilish, do‘stga sodiqlik namu-
nasini ko‘rsatish bu davrda tinglaydigan ertaklarning katta qis-
mini tashkil etishi kerak. „Òulki bilan Òurna“ ertagiga nazar
tashlaydigan bo‘lsak, bu holning butunlay teskarisini ko‘ra-
miz. Dunyoda tulki zotidan mug‘ambir, pismiq, aldamchi,
riyokor bo‘lmasa kerak. Ko‘p ertaklarda turna insonga yaqin
yuradi, unga ko‘maklashadi, yordam beradi, saxiylikda ibrat
ko‘rsatadi.
Ertakda tulki va turnaning bir-birlarini uylariga chaqirib
mehmon qilishlari haqida gap boradi. Maqtanchoq, mug‘am-
bir, ayyor tulki oddiy, sodda turnani uyiga chaqirib: „Albatta
kelgin, jonginam, albatta, azizam, yaxshilab mehmon qila-
man!“ deydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
40
Ba’zan yangi do‘stining fe’l-atvori qanday ekanligini yax-
shi bilmay, yurakdagi borini oshkor qiladigan bolalar kabi,
turna ham tulkiga ishonadi, chinakamiga meni mehmon qilar
ekan-da, degan o‘y-xayol bilan uning uyiga keladi. Òulki
shirguruch pishirib, uni likopchada turnaning oldiga qo‘yadi.
U uzun tumshug‘i bilan likopchaga taq-taq uradi, ammo
hech narsa yeya olmaydi. Ayyor tulki esa bir zumda shirgu-
ruchni o‘zi yeb qo‘ladi.
Ertakda turnaga alam qiladigan joyi shuki, tulki o‘zi pi-
shirgan taomni o‘zi yeb, yana xushomadgo‘ylik bilan: „Aybga
qo‘shmaysan-da, jon do‘stim! Yaxshilab mehmon qilishga
boshqa narsa topa olmadim!“ deya surbetlik qilib turishi bo-
lalarning qahr-g‘azabini keltiradi. Ularni hayotda tulki kabi
ochko‘z, aldamchi bo‘lmaslikka da’vat etadi.
Ertakda turnaning ham bo‘sh kelmasligi, tulkini uyiga
chorlab, mo‘ndiga o‘zi tayyorlagan ovqatni quyib, uni bir
zumdayoq, uzun tumshug‘i bilan o‘zi yeb qo‘yishi kichkin-
toylarni xursand qiladi. Ularda qilmish-qidirmish, sen birovga
nima qilsang, senga ham, albatta, qaytib keladi, degan tu-
shuncha hosil bo‘ladi.
Xullas, maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar o‘zlari
tinglagan ertaklari yordamida atrof olam bilan tanishib, nima
yaxshi-yu nima yomonligini bilib o‘saveradilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |