Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

voqelikka  oid  tushunchalarni  eski  andazalar  qolipida  talqin  etishga  urinish 
deyish mumkin. Masalan, shunday kitoblardan birida muallif yozadi: «Ma’naviyat 
moddiy  hayotni  aks  ettiradi  va  jamiyatda  mavjud  bo’lgan  ma’naviy  hodisalar 
yig’indisi  sifatida  ko’zga  tashlanadi.»
156
  Bu  qarashning  eskichaligi  shundaki, 
muallif «Ma’naviyat moddiy hayotni aks ettiradi» deb, yana moddiyatni birlamchi, 
ma’naviyatni  esa  passiv  (ko’zgu  singari),  ikkilamchi  hodisa  sifatida  talqin  etadi. 
Shu  bilan  ma’naviyat  hodisasining  mustaqil  mohiyati  inkor  etilib,  u  moddiyatga 
to’liq tobe qilib qo’yiladi. Buning oqibatida ma’naviyatga yaratuvchilik quvvatiga 
ega  bo’lgan  alohida  kuch  deb  qarash  imkoni  kesiladi.  Qolaversa,  «ma’naviy 
hodisalar  yig’indisi»  jumlasi  kiritilishi  bilan  ta’rif  berilayotgan  hodisa  umuman 
yaxlit mohiyat emas, degan haqiqatga xilof xulosaga yo’l ochiladi.  
Bugun  biz  insonni  birinchi  o’ringa  qo’yib,  uning  yaratuvchilik  fazilati, 
ijtimoiy faolligi, ma’naviy qudratiga urg’u bermoqdamiz. Chunki O’zbekistonning 
buyuk  kelajagini  shakllantiruvchi  bosh  omillar  –  shular.  Ammo  yuqoridagi  kabi 
ta’riflarda  inson  moddiy  borliqning  bir  unsuri  sifatidagina  e’tirof  etilib,  boshqa 
maxluqotlardan  farqli  mustaqil  mohiyati  soyada  qolib  ketmoqda.  Insonning 
mohiyati aslida murakkab bo’lib, ayni moddiyat va ma’naviyatning tutashuvi bilan 
izohlanadi.  Ularning  qaybiri  ikkinchisi  orqali  ta’riflana  boshlasa,  inson  mohiyati 
haqida biryoqlama tasavvur hosil bo’la beradi. 
Prezident 
ma’naviyatni 
“qudratli 
botiniy 
kuch” 
deb 
ta’riflaydi.  
Ma’naviyatni inson va jamiyat hayotining uch asosiy sohasidan biri deb qaralganda 
ijtimoiy  hayotdagi  tashqi  hodisalar  emas,  balki  ularning  asosida  yashiringan 
mohiyatlar  nazarda  tutilmoqda.  Voqelikda  har  qanday    hayot  hodisasi    botiniy 
murakkablik ustiga quriladi. Inson va jamiyat hayotida na iqtisodiy, na siyosiy, na 
ma’naviy  omillar  sof  holda  o’zligini  namoyon  qilmaydi,  agar  shunday  bo’lganda 
ilm  juda  osonlashib  ketgan  bo’lur  edi.  Masalan,  har  bir  insonnning  o’zga 
insonlarga  munosabati  siyosat  deb  olamiz.  Ammo  agar  bir  inson  bir  korxona 
rahbari  huzuriga  ish  so’rab  borsa,  ushbu  holatda  ish  so’rovchining  maqsadi  
korxona  rahbari  bilan  siyosiy  munosabatlarga  kirishish  emas,  balki  o’z  iqtisodiy 
holatini yaxshilashdir. Shunday ekan, korxona rahbari bilan ishchi xodim orasidagi 
munosabatlar  ko’proq  iqtisodiy  sohaga  aloqadordir.  Ya’ni,    ishchi  muayyan  ish 
bajarib,  tadbirkorning  iqtisodiy  rejalarini  amalga  oshishiga  hissa  qo’shadi, 
tadbirkor  esa  xodim  mehnatiga  haq  to’lash  bilan  uning  iqtisodiy  muammolari  hal 
qilinishiga  sababchi  bo’ladi.  Demak,  biz    inson  va  jamiyat  hayotini  sohalarga 
ajratganimizda  birinchi  navbatda  insonning  muayyan  xatti-harakatdan  ko’zlagan 
                                         
156
 
 E.Yusupov. Inson kamolotining ma’naviy asoslari. T.-«Universitet»-1998, s. 5 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
221 
asosiy  maqsadidan  kelib  chiqamiz.  Ammo  shu  bilan  birga  har  qanday  hayot 
hodisasida  uni  mohiyat  jihatidan  murakkablashtiruvchi  holatlar  ham  bo’lishini 
yoddan chiqarmaslik kerak.  
Iqtisod  va  siyosat  sohalari  bu  dunyo  ishlari  bilan  bog’liq  bo’lgani  uchun 
ularni  tushunish  nisbatan  oson.  Bu  sohalarda    gap  yo  moddiy  ehtiyojlarni 
qondirish,  yoki  mavqe  va  maqom  masalalarini  hal  qilish  bilan  bog’liq  bo’ladi. 
Ma’naviyat  sohasi  murakkabroq.  Sof  iqtisodiy  va  siyosiy  manfaatlar  nuqtai 
nazaridan o’tmish  va kelajak,  makon va zamon  muhim emas. Odam qorni to’q va 
usti  but  bo’lishi  uchun  O’zbekistonda  yashaydimi,  AQShda  yashaydimi  –  farqi 
yo’q. Boylik orttirish,    mavqe va  maqom uchun kurashda  Vatan, Shaxs, Millat,