Z. O. Nazarova farm atsevtika fan lari d o k to ri, professor

4.3.  Zanglash  va  himoya-manzarali  qoplamalar
Zanglash
  deb,  ashyoning tashqi  m uhit  ta ’sirida  yemirilishiga 
aytiladi.  M etallar va ulardan tayyorlangan buyumlaming zanglashi 
kimyoviy  ham da  elektr  kimyoviy  boMadi.  N om etall  (organik  va 
sintetik)  ashyolarning  zanglashi  (korroziyasi)  m ikroorganizmlar 
ta ’sirida vujudga keladi va 
mikrobiologik korroziya
 yoki 
biokorroziya 
deb ataladi.
M ikrobiologik  korroziyaning  asosiy  amaliy  boshlanishiga 
mog‘orli zamburugMar, ba’zida esa bakteriyalar ham sabab boMadi. 
Uglerod  va  azotli  ashyolar  —  m og‘orlanish  manbayidir,  biroq 
shunday mog‘orlar ham  mavjudki,  fenollar va kauchuk mahsulot - 
larni  parchalanishi  natijasida  hosil  boMgan  qoldiqlar  m og‘orlar 
ko‘payishiga  asos  boMadi.  Mog‘orlar  ta ’sirida  organik  ashyolar 
buziladi,  ulardan tayyorlangan mahsulotlar esa metall ashyolarning 
ham  kimyoviy  korroziyasiga  olib  kelishi  mumkin.  Bu  esa  elektr 
texnika  buyum lari,m asalan,  paxta-qog‘oz  yoki  ipak  o ‘rama  — 
to ‘qim achilik  simlar  uchun  xavflidir.  Mikrobiologik  korroziya 
oqibatida  izolatsiyaning  elektr  mustahkamligi  keskin  pasayadi 
(uning  elektr  simlar  qarshiligi  kamayadi),  to ‘xtashlar  va  qisqa 
tutashuvlar  sodir  boMadi.
Kimyoviy korroziya  —
  turli  kimyoviy  m oddalam ing  metallga 
t a ’sirida  uning  sirtida  kimyoviy  q o ‘shilm alar,  ya’ni  korroziya 
ozuqalarining hosil  boMishi  natijasi.  Masalan,  uglerodli  poMatdan 
tayyorlangan  buyum lam i  zang  bosadi,  bu  zang  esa  tem im ing
60

---

gidrooksididir;  mis buyumlar va  ularning qotishmalari  mis oksidi 
hamda tuzlari bilan qoplanadi. Vaqti o ‘tib, barcha metall ashyolarni 
u yoki bu darajada zang bosadi.
Bundan  tashqari,  tibbiy  buyum lar yiring,  qon  ko‘rinishidagi 
tajovuzkor korroziya muhitlari va korroziya jarayonlarini jadallash- 
tiradigan boshqa jarayonlar bilan tutashadi.  Demak, buyumlardan 
foydalanish  m uddatini  uzaytirish  uchun  ularni  korroziyadan 
saqlash  zarur.  Shu  maqsadda  turli  qoplam alar  ishlatiladi.  Faqat 
nodir metallar va ayrim zanglamas poMatlar qo‘shimcha qoplamaga 
muhtoj  emas.  Metallni  korroziyadan  himoya  qiladigan  qoplama 
bir vaqtning o ‘zida  manzarali  deb  ham  hisoblanadi.
M etalldan  tayyorlangan  tibbiy  buyum lam i  va  ularning 
qismlarini  korroziyadan  asrash  uchun  qoplam alam ing  3  ta  turi 
ishlatiladi:  metall,  nometall  anorganik va nometall bo‘yoqli va lakli 
qoplamalar.
Metall qoplamalar.
  Uglerodli poMatlar va jezdan yasalgan tibbiy 
asboblarni  korroziyadan  saqlash  uchun  ular  nikel  va  xrom   yoki 
har  ikkalasi  bilan  ham   bir  vaqtning  o ‘zida  qoplanadi.  Qoplama 
yaltiroq  yoki jilosiz  boMishi  mumkin.  Oxirgi  yillarda jilosiz  qora 
xromli qoplama kengroq ishlatilmoqda.
Nam m uhitda foydalaniladigan asbob-uskunalarning qismlari 
qalay  yoki  rux  bilan  jez  qismlari  bevosita  qalay  qatlam i  bilan 
qolganlari  esa  oldindan  nikel  qatlam i  (3  mm)  va  mis  (10  mm) 
bilan  qoplanadi.  Dezinfeksion  kam eralarda foydalaniladigan  for­
malin  va  boshqa  aralashm alar  ta ’siriga  beriladigan  dezinfeksion 
jihozlaming qismlari 42  mkm. gacha rux qatlami bilan qoplanadi.
Ayrim  asboblar  (traxeotom ik  naychalar,  ko'zoynaklarning 
gardishlari  va  boshqalar)  ni  qoplash  uchun  nodir  m etallar  — 
kumush  va  oltindan  foydalaniladi.
B o‘yoqli  va  la kli  nometall  qoplamalar.
  Tibbiy  jih o zlar, 
apparatura va asbob-uskunalami korroziyaga qarshi himoyalashda 
va  manzarali  ishlov  berishda  nom etall  qoplam alar  —  lak-bo‘yoq 
va  qobiq  qoplam alar  keng  ishlatiladi.  Lak-bo‘yoq  qoplam alar  — 
b o ‘yaladigan  sirtga  surilgan  lafe-bo‘yoq  ashyolarining  bitta  yoki 
bir  nechta  qatlami.  Qobiqli  qoplam alar  sirasiga  buyum  sathiga 
yopishtiriladigan  qobiq  qoplam alar  kiradi.  Tibbiy  apparatura  va
61

---

asbob-uskunalar sirtlarining asosiy qismi, garchi tibbiy apparatura 
asboblari  qobiq  bilan  qoplash  asta-sekin  ishlab  chiqarishga joriy 
etilayotgan  b o ‘lsa-da,  lak-bo‘yoq  qoplam alar yordamida  himoya 
qilinadi.
Qoplama ashyoiari mahsulotdan foydalanish sharoitlari hisobga 
olingan holda tanlanadi.  Davolash muassasalarida foydalaniladigan 
asboblaming  barcha  qoplamalari  vodorod  oksidning  3  %  li  yoki 
yuvish  vositalari  qo ‘shilgan  xloraminning  1  %  li  eritmasi  bilan 
sterillanadi. Ochiq havoda foydalaniladigan asbob-uskuna  uchun suvga 
chidamli qoplamalar ishlatiladi. Atrof-muhitning bir necha  10 daraja 
yuqori  haroratda  qiziydigan  yoritkichlarning  tashqi  sathi  term o- 
chidamli  emallar  bilan  qoplanadi.  Kursilarni  ko'tarish  mexanizm- 
larining suv tizimlarida ishlatiladigan mineral moylar solingan, aloqaga 
egali, kursilar va boshqa qismlaming taglarini oqlash uchung moyga 
chidamli qoplamalar ishlatiladi. Elektr apparatlarga qoplama sifatida 
elektr  izolatsiya  qop lam alar  q o ‘llaniladi.  Em allash  him oya 
qoplamalaridan biri hisoblanadi.
Emallash.
  Emal — shisha ko‘rinishidagi aralashma bo‘lib, ayrim 
tabiiy ashyolar (qum ,bo‘r,  loy,  dala shpati  deb ataluvchi  —  bura, 
natriy gidrokarbonat,  potash  va boshqalar) ga bo'yoqlar qo ‘shish 
yo‘li bilan olinadi.  Po‘lat va cho‘yan buyumlar emal bilan qoplanadi. 
Buyumning sathi  emallashdan oldin  yaxshi tayyorlanadi:  tekisla- 
nadi, tozalanadi va yog‘sizlanadi.  Emallangan buyumlami tayyor- 
lash  jarayoni  ularning  sirtiga  em al  qatlam ini  surish  va  keyin 
kuydirishdan  iboratdir.  M azkur  ish  2—3  m arta  takrorlanishi 
mumkin.  Bo‘yoqlar tarkibiga bog‘liq holda emallangan buyum lar- 
ning  turlicha  ranglarini  hosil  qilish  mumkin:  oq  rangdan  qora- 
jigarranggacha.  Odatga  ko‘ra,  tibbiy  buyumlar uchun  och  rangli 
emallar  tanlanadi.