Falsafa matbua Ahmedova umumiy tahriri ostida

FALSAFIY  BILIM LARNI  Y A N G  I LASH 

M U A M M O L A R I

l-§.  Dunyo  va  hozirgi  davr  falsafasi

Falsafaning 

um um iy 

^ lz falsafa ijtimoiy ong va tarixiy davming o'/ini 

va  alohida  rivojlanish tushunish shakli  ekanigi to‘g‘risida gapirib o'tdik. 

q o n u n iy atlari 

biron  bir  falsafiy  tizimni  tarixiy  kontekstga

29

murojaat qilmay turib,  o‘zidan-o‘zi va uni yaratuvchisining shaxsiy hayoti 

orqali tushunib bo‘lmasligini anglatadi.  Tarix boyligi bo‘lgan har bir falsafa 

ikki:  umumbashariy,  universal  va  alohida,  mahalliy  (lokal)  komponent- 

lardan iborat.  Boshqacha aytganda,  falsafiy tizimlar o‘z davrining, m a’lum 

tarixiy vaziyat va madaniyatning mahsuli hisoblanadi.  “Falsafaning ma’lum 

obra-zi,  -   deb  yozgan  edi  Gegel,  -   u  qaysi  xalq  orasida  mavjud  bo‘lsa, 

ularning m a’lum obrazi bilan,  ularning davlat  tuzilishi va boshqaruv shakli 

bilan,  ularning  m a’naviyati,  ijtimoiy  hayoti,  mahorati,  odati  va  yashash 

qulayliklari bilan,  ularning urinishlari va san’at hamda fan sohasidagi ishlari 

bilan,  ularning  dini,  harbiy  qismati  va  tashqi  munosabatlari  bilan,  ushbu 

m a’lum prinsip o'z kuchini  namoyon qilgan davlatning halokati bilan,  oliy 

prinsip tug'iladigan va rivojlanadigan yangi davlatning vujudga kelishi ham­

da ilgari  qadam bosishi bilan hamohangdir” 1.

Falsafiy tizimlarni 

makon va  zamon o‘lchovida ko‘rib  chiqib,  ularning 

mintaqaviy  va  vaqtli,  davriy xususiyatlarini  ajratish  mumkin.  Faylasufona 

fikr yuritishning turli  usullari  va  ularga  tegishli  falsafiy  tizimlarda  nafaqat 

tarixiy  davr  va  global jarayonlar,  ya’ni  ijtimoiy  mehnat  taqsimoti,  agrar- 

an’anaviy hayot tarzi,  sanoatlashish, jahon urushlari, ekologik bo‘hron yoki 

informatsion jarayonlarning kuchayishi  kabilarni,  balki  mazkur mintaqada 

yashayotgan xalqlarning madaniyat,  mentalitet va hayot tarzi bilan bog‘liq 

mintaqaviy xususiyatlarining ham izi bo'Iadi.  Falsafiy dunvoqarash va atrof- 

muhitga  munosabat, qadriy yo'nalishlar hamma yerda mutlaqo bir xil bo'lishi 

mumkin  emas.  Butun  insoniyat  tarixi  mobaynida  G ‘arb  va  Sharq  falsafiy 

tizimlari oV.ining mavjud xususiyatlari va tafovutlari bilan farqlanadi.  Ushbu 

dixotomiya doirasida biz u yoki bu sivilizatsiya xususiyatlariga bog‘liq milliy- 

mintaqaviy (hind, xitoy, arab,  lotin amerikasi,  afrika,  rus va boshqa)  falsafa 

to‘g'risida gap yuritamiz.

Falsafaning  hozirgi  davr  rivojidagi. 

Hozir biz yashayotgan davr bashar-

global  va  m intaqaviy  xususiyatlari  ^ 1tai™ da mu um ahaniiyatga ega.

Butun dunyo uchun global oqibatlar-

ga ega bo‘lgan hodisa va jarayonlar bugun uchun ham,  kelajak uchun ham 

uning zimmasida.  Bular fan-texnika revolyutsiyasi va uning natijalari,  “sot- 

iializm”  dunyosining  tuzilishi  va  parchalanishi,  klassik  va  yakka  hokim 

(monopolistik) kapitalizmning inqirozi va sifat transformatsiyasi, imperiya 

va  kolonial  tizimlarning  yemirilishi,  ikkita jahon  urushi,  yadro  urushi 

tahdidi,  “sovuq urush”  va  “keskinlikni yumshatish”,  bipolyar dunyoning 

tugatilishi,  global  muammolarning paydo bo'lishi,  xalqaro terrorchilikn- 

ing  tarqalishi  (ekspansiyasi)  va  hokazolardir.  Albatta,  butun  insoniyat

1.  Гегел  Г.  В.  Ф  Лекции  по  истории  философии.  Кн.  1.  — Соч.  Т.  IX.  М.,  1932.  54-Ь.

30

manfaatlariga daxldor bu jarayonlar dunyo falsafasida o‘z aksini topmasligi 

mumkin emas.  Bu ssientizm, kapitalizm va sotsializmni falsafiy tanqid qilishda, 

inson hayoti, barqarorlik va insonparvarlik muammolariga jiddiy e'tiboming 

qaratiiishida  namoyon  bo'ldi.  Bu  muammolarning  tadqiqotlari  falsafa  va 

ijtimoiy-siyosiy  flkrlashda  yangi  yo‘nalishlar:  texnika  falsafasi,  tazyiq 

o'tkazmaslik falsafasi,  hayot falsafasi, modem va postmodern falsafasi, falsafiy 

germenevtika, falsafiy aksiologiya,  falsafiy komparativistika, global etika, fanlar 

etikasi,  konvergensiya nazariyasi kabilarning pavdo boiishiga olib keldi.

Sanalgan falsafiy muammolar va yo'nalishlar XX asr falsafasi  rivojidagi 

global yo'nalishlar tarziga ega  bo‘ldi.  Dunyo falsafasining mana shu global 

yo'naUshlari bilan bir qatorda falsafiy va mafkuraviy oqimlaming kontinental, 

mintaqaviy va milliy tarzga ega o'ziga xos xususiyatlari ham mavjud.

Masalan, Afrikadagi falsafa  milliy o‘ziga xoslikka ega:  Senegalning sobiq 

prezidenti Leopold  Sedar Sengorning negrlar falsafasi  “negrityud-’ va Aleksis 

Kagamaning  bantu-ruanda  etnofalsafasi.  L.S.Sengor  qora  kontinent 

qadriyatlarining o‘ziga xosligini his etish (intuitsiya), ichki kechinma (emotsiya) 

va ritmda, guruhiy hissiyot va dialog1 da  ko‘radi.

Shuningdek, zamonaviy lotinamerikacha fikrlashning ham milliy-mintaqaviy 

kdoritga ega falsafiy nazariyalari mavjud:  “ozodlik falsafasi”,  “autentik (haqiqiy) 

falsafa”, “Ix>tinamerika mohiyati falsafasi”, "Meksika mohiyati falsafasi” (Samuel 

Ramos,  Leopoldo Sea va boshqalar).  Lotinamerika falsafasi va madaniyatini 

o'ziga  xosligi  to'g'risidagi  tezisni  asoslab,  meksika  faylasufi  L.Sea  quyidagi 

xulosani ifodalaydi:  “Buni xohlashadimi, yo‘qmi, Amerikamiz odamlari tarix 

varatib. o'z mohiyati ifodasining shunday shaklini bunyod etadilarki, bunaqasi 

boshqa tarix va odam ifodasidan topilmaydi.  Shuning uchun ularning fikrlashi 

boshqalamikidan  farq  qiladi,  shuningdek,  fikr  mazmuni  ham  farq  qilishi 

kerak.  Har bir inson va xalqning paydo bo‘lishi o'ziga xos bo'lgani  kabi tarix, 

fikrlash va mazmun ham o‘ziga xosdir”2.

Osivoning  turli  mamlakatlarida  ham  falsafiy  nazariyalar  o'ziga  xos 

xususiyatlarga  ega.  Shubhasiz,  Yaqin va  0 ‘rta  Sharq  mintaqasi, jumladan 

hozirgi  0 ‘zbekiston  hududida  yashagan xalqlarning  ham  falsafiy tizimlari 

tarixan o‘ziga xos xususiyatlaiga ega bo‘lgan. Arastu va neoplatonizm an’analari 

Ou 

yerda islom an’analari va tabiiy ilmiy bilimlar rivojining yuksak darajasi 

bilan  qo‘shilib  ketgan.  Bu  yerda  Yevropadan  farq  qiladigan,  o'ziga  xos 

ta'limotning shakli — tasavvuf (so'fiylik)  paydo bo'lgan.

1. Леопольд о Cea.  Поиски латиноамериканской сущ ности.// “Вопросы философии”. 

19*52  63-bet.

iQ B r a n e  История современной зарубежной философии:  компаративистский  подход. 

С иби  1997.  323-bet.

31

Sobiq  Ittifoqning  parchalanishi  natijasida  vujudga  kelgan  tarixiy  shar- 

oitning o‘ziga xos xususiyatlari yangi mustaqil davlatlar, jumladan, mustaqil 

0 ‘zbekistonda ham o‘/iga xos xususiyatlarga ega falsafiy fikr rivojlanishiga 

sabab bo‘iadi.

87

F   22

Falsafa:  Darslik/[M.A.  Ahmedova,V.S.Xan.

D.A. Alimova va boshq.j; M. A  Ahmedova umumiv tahriri 

ostida:  Q ‘zR Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi.  —Т.: 

0 ‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2006.  —496-b.

I.  Ahmedova M.

ББК  87  я7

Matbua Ahmedova 

umumiv tahriri ostida

FALSAFA

 

tomonidan  bakalavriatning barcha yo' nalishlari uchun 

darslik sifatida  tavsiya  qilingart

M uharrir 

Q .Q ayum ov 

Musahhih  H.  Zokirova 

Sahifalovchi 

N .M am anov

0 ‘zbekiston faylasuflari milliy jam iyati nashriyoti.  700029,  Toshkent 

shahri,  Buyuk Turon ko'chasi,  41.

Terishga berildi 01.10.2006-v. Bosishga ruxsat etildi  13.12.2006-v. Bichimi 60x84’/ к. 

Bosma tabog'i 31,0. Adadi 4000 nusxa. Bahosi shartnoma asosida.Buyurtma № 255

0 ‘zbekiston  Matbuot  va  axborot  agentligining  G ‘afur  G‘ulom  nomidagi 

nashrivot-matbaa  ijodiv uvida  chop  etildi.

Toshkent,  U.Yusupov ko'chasi,  86-uy.