Dorivor steviya o‘simligining oziq-ovqat va farmasevtika sanoatida mahsulotlar ishlab chiqarishdagi ahamiyati va uni mahalliylashtirish natijalari

holda  oziq-ovqat  mahsulotlari  ishlab  chiqarishni  o‘zlashtirish”  Dasturi  qabul 

qilinib 102-F sonli maxsus farmoyishi bilan tasdiqlandi [2].  

O‘zbekiston 

Respublikasi 

Vazirlar 

Mahkamasining 

2015 

yil  

29  avgustdagi  “2015-2020  yillar  davrida  O‘zbekiston  Respublikasi  aholisining 

sog‘lom  ovqatlanishini  ta’minlash  Konsepsiyasini  va  chora-tadbirlar  kompleksini 

tasdiqlash  to‘g‘risida”gi  251-sonli  qarori  [3]  asosan  hamda  Respublika 

komissiyasining  2016  yil  9  fevraldagi  №4-sonli  yig‘ilish  bayoni  4-bandida  mazkur 

dorivor o‘simlik - Steviyani farmasevtika va oziq-ovqat sanoatida ishlatilish hajmidan 

kelib  chiqib,  Surxondaryo  viloyati  Sho‘rchi  tumanidagi  eksperimental  fermer 

xo‘jaligi negizida tayyorlash, hajmlarini ko‘paytirish, ekin maydonlarini 100 gektarga 

yetkazish.  Farmasevtika  va  oziq-ovqat  sanoatidagi  ehtiyojni  hisobga  olgan  holda 

xorijiy investorlarni jalb etib, steviyani sanoatda qayta ishlab chiqarishni tashkil etish 

---

 

 

bo‘yicha  takliflar  ishlab  chiqish  shuningdek,  qandli  diabetga  chalingan  mijozlarni 

mahalliy  parhezli  oziq-ovqat  mahsulotlari  bilan  ta’minlash  uchun  farmasevtika  va 

oziq-ovqat  sanoatini  xom  ashyo  bilan  ta’minlash  borasida  takliflar  kiritish  hamda 

chora-tadbirlar rejasini ishlab chiqish vazifasi yuklatilgan. 

Ilmiy-tadqiqotlar  doirasidagi  adabiyotlar  sharhidan  [4]  ma’lum  bo‘lishicha 

S.Rebaudiana  –  ko‘p  yillik  butasimon  o‘simlik  bo‘lib,  Asteraceae  oilasiga  mansub. 

Uning  300  dan  ortiq  dunyoda  turlari  mavjud  bo‘lib,  vatani  Paragvaydir.  Mahalliy 

aholi  1500  yildan  ortiqroq  vaqt  davomida  undan  foydalanib  kelmoqda.  Janubiy 

Amerikaning  subtropik  mintaqasiga  moslashgan  ushbu  o‘simlikning  bargida  6-7% 

steviozid  moddasi  mavjud.  U  iste’mol  qilinadigan  shakarga  nisbatan  200-300 

marotaba  shirin  bo‘lsada  past  kaloriya  beradi,  quvvat  manbaiga  ega  emas.  Hozirgi 

vaqtda 15 dan ortiq davlatlar (AQSh, Angliya, Fransiya, Yaponiya, Xitoy, Xindiston  

Janubiy  Koreya,  Kanada,  Rossiya,  Ukraina  va  boshqalar)da  S.Rebaudianani 

ko‘paytirib, qandolatchilik, shirin ichimliklar, parhezli taomlar, konservalar va dori-

darmonlar tayyorlashda keng miqyosda foydalanib kelmoqdalar. 

1931  yilda  akademik  N.I. Vavilov  Janubiy  Amerikadagi  mazkur  qimmatli 

o‘simlik yer ustki qismining shirinligi va shifobaxsh xususiyatlariga e’tibor qaratgan 

va 

u 

keyinchalik 

“Butunittifoq 

o‘simlikshunoslik 

instituti” 

(VIR)ga 

S.Rebaudiananing  urug‘ini  jo‘natgan,  lekin  institutning  tajriba  maydonida  urug‘lar 

unuvchanligini yo‘qotganligi uchun unib chiqmagan.  

1971  yil  Xitoy  olimi  Tey-Fu-Chen  Paragvayga  ilmiy  safar  uyushtirib,  o‘z 

yurtiga S.Rebaudiana urug‘ini olib kelgan. Xitoy davlatida bu introdusent o‘simlikga 

qiziqish bilan qaralgan va tezda mahsulot ishlab chiqarish bilan birga biologiyasi ham 

o‘rganilgan.  

1-jadval  

Xitoyda yetishtirilgan S.rebaudiana urug‘lari bo‘yicha ma’lumot 

 

Urug‘ning 

rangi 

1000 dona urug‘  

massasi, mg 

Urug‘ 

unuvchanligi, % 

qora  

300,0



5,0 

76,7



2,31 

qo‘ng‘ir  

178,0



8,0 

8,3



1,04 

XIX-XX-asrda  S.Rebaudiana  bir  qator  dunyo  olimlarining  tadqiqot  ob’ektiga 

aylandi.  O‘zbekistonda  esa  1995  yilda  Toshkent  viloyati  sharoitida  O‘zbekiston 

Respublikasi  fanlar  akademiyasining  Genetika  va  o‘simliklar  eksperimental 

biologiyasi  instituti  tajriba  maydonchasida  S.Rebaudianadan  urug‘  olish  maqsadida 

yorug‘lik rejimini o‘zgartirib, maxsus tajribalar o‘tkazilgan. Professor J.Yu.Tursunov 

(1997  yil)  maslahati  asosida  may  oyining  o‘rtalarida  egatlarga  ko‘chirib  o‘tkazilgan 

ko‘chatlarning  o‘sish  va  rivojlanish  jarayonida  kunning  yorug‘lik  davomiyligi  8 

soatga  sunniy  qisqartirilgan.  O‘simlikning  balandligi  23-35  sm  bo‘lib,  soat  18°°dan 

ertalab  soat  9°°gacha  introdusentning  ustidan  qora  rangli  plyonka  yopib  qo‘yilgan. 

O‘simlikni  sun’iy  ravishda  qisqa  kunga  o‘tkazish  uning  faol  o‘sish  fazasi  (iyul 

oyining  oxiri)dan  boshlanib,  to  o‘simlikda  g‘unchalash  boshlanguncha,  ya’ni  10-15 

kun davom ettirilgan. O‘tkazilgan tajriba natijasiga ko‘ra, o‘simlikning urug‘i sentabr 

oyining  oxirida  pishib  yetila  boshlaganligi  aniqlangan.  Toshkent  va  Surxondaryo 

viloyati 

sharoitida 

parvarish 

qilingan 

S.Rebaudiananing 

mikrosporogenezi 

---

 

 

N.Xodjaeva  hamda  D.Raximovalar  tomonidan  o‘rganilgan  va  tegishli  ilmiy,  amaliy 

xulosalar  olingan.  O‘zbek  olimlari  J.Yu.Tursunov,  M.M.Raximov  I.V.Bilolipov, 

X.A.Allayorov  va  B.I.Boyqobilovlar  tomonidan  “Steviya  o‘simligini  urug‘idan 

yetishtirishning  asosiy  agrotexnikasi”  nomli  ilmiy  metodik  qo‘llanma  ham  nashr 

qilingan (Toshkent – 2002 yil). 

 

Dunyo  olimlari  tomonidan  S.rebaudiana  bargi  tarkibidagi  steviol  glikozid 

kimyoviy  formulasining  quyidagicha  tuzilishi  aniqlangan,  molekular  formulasi 

C

38

N

60

O

18

 chiqarilgan va steviozid miqdori 15-20%ga yetkazilgan. S.rebaudiana ning 

barg  va  poya  xom-ashyosini  yetishtirish,  undan  tayyor  mahsulotlar  olish  yo‘lga 

qo‘yilgan.  Masalan,  Yaponiyada  200  gektar  maydonda  yiliga  1000  tonna 

S.rebaudiananing quritilgan barg biomassasi to‘planadi. 1985 yilda Yaponiyada 38 ta 

firma 

sutli 

mahsulotlar,  

26 ta firma - parhez shirinliklar, 8 ta firma - saqichlar, 7 ta firma - ichimlik kukunlar 

(poroshoklar)i, 5 ta firma - muzqaymoqlar, 4 ta - firma meva konservalari, 3 ta firma 

-  qandolatchilik  mahsulotlari  –  marmelad  va  shokoladlar  hamda  pirojniylar 

tayyorlashda  ushbu  manbadan  foydalanishgan.  So‘nggi  o‘n  yilda  Yaponiyada 

S.rebaudiana  bo‘yicha  240  dan  ziyod  patent  olingan  hamda  qayta  ishlash 

texnologiyasi ishlab chiqilgan.  

2-jadval  

Steviya plantatsiyalari bo‘yicha ma’lumot 

Mintaqa va davlatlar 

Ming gektar 

Ulushi, %da 

Dunyo bo‘yicha 

32,2 

 

shundan, 

 

 

Xitoy 

25,0 

77,6 

Paragvay 

1,7 

5,3 

Argentina, Braziliya, 

Kolumbiya, Xindiston 

1,0 

3,1 

Yaponiya 

0,5 

1,4 

 

AQSh  da  hozirgi  vaqtda  S.Rebaudiana o‘simligidan  foydalanib,  turli xil oziq-

ovqat  mahsulotlarini  tayyorlash  (pishiriqlar,  tort,  pechene,  shirin  ichimliklar, 

mayonez,  kokteyl,  sho‘rva,  baliq  mahsuloti)  va  boshqalarni  tayyorlash  uslubi, 

ishlatilishi bo‘yicha o‘nlab kitoblar nashr qilingan. 

1997  yil  Moskvada  “Lis-V”  ilmiy  ishlab  chiqarish  birlashmasi  S.rebaudiana 

mahsulotidan  oziq-ovqat,  farmasevtika,  tibbiyotda  foydalanish  va  qandli  diabet 

kasalini  davolash  maqsadida  tashkil  qilingan.  Rossiya  Federatsiyasining  sog‘liqni 

saqlash  vazirligi  tomonidan  zamonaviy  texnologiyalar  asosida  S.rebaudiana 

mahsulotlari va qandli diabetlarning oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqilgan ya’ni:  

“Steviya” o‘simlik choyi.  “Lis-V” - shakarga nisbatan 30 barobar shirinlikka 

ega bo‘lib, maydalangan barglar asosida tayyorlangan.  

“Steviya-20”  siropi-steviyaning  suyuq  ekstrakti,  shakarga  nisbatan  

50 barobar shirinlikka ega.  

“Stevirozeks”  siropi-atirgul  va  steviyaning  suyuq  ekstrakti  bo‘lib,  shakarga 

nisbatan 40 barobar shirinlikka ega.  

“Steviya-50  kukuni”  steviyaning  quruq  ekstrakti,  shakarga  nisbatan  

50 barobar shirinlikka teng (oziq - ovqat steviozidi).  

---

 

 

“Stevilin”  steviyaning  quruq  ekstrakti  bo‘lib,  qandli  diabetli  bemorlarni 

davolash maqsadida tabletka shaklida tayyorlangan.  

“Zdorove”  steviyaning  maydalangan  barglari  asosida  ishlab  chiqilgan  bo‘lib, 

qandli  diabetli  bemorlarni  davolash  maqsadida  pechenega  o‘xshash  shaklda 

tayyorlangan.  

O‘zbekistonda birinchi marta Surxondaryo viloyati sharoitida S.rebaudiananing 

fenologik  rivojlanish  fazalari  o‘rganildi  [5-10]  va  tipik  subtropik  iqlimli  Sho‘rchi 

tumani  dala  sharoitida  S.Rebaudiana  birinchi  vegetatsiya  yilidayoq  ochiq  daladan 

sifatli mahalliy urug‘ hosili olindi. Tabiiy ekilishdan paydo bo‘lgan yosh o‘simliklar 

egatdagi  ikkinchi  va  keyingi  vegetatsiya  yillarida  o‘simlikning  yon  atrofida  hosil 

o‘rimidan keyin yangi poyalarining o‘sib rivojlanishi kuzatildi. 

Surxondaryo  tuproq-iqlim  sharoitida  S.Rebaudianani  yetishtirishning  yangi 

texnologiyasi  1996-2015  yillardagi  tipik  subtropik  iqlimli  Sho‘rchi  tumanidagi 

“Olloxyoroxun”  steviya  eksperimental  fermer  xo‘jaligi  hamda  Termiz  Davlat 

universiteti  botanika  kafedrasining  tajriba  maydonlarida  o‘zlashtirildi.  Tadqiqotlar 

natijasida  introduksiya  sharoitida  ko‘p  yillik  o‘simlik  iqlimga  to‘liq  moslashib  – 

madaniylashtirildi (adaptatsiya qilindi) shuningdek, urug‘ni ekish va sug‘orish rejimi 

bo‘yicha  ishlab  chiqilgan  tavsiyalarning  ushbu  hudud  iqlimi  uchun  mos  ekanligi 

ilmiy isbotlandi. 

Shuning  uchun,  2016  yil  15  oktabr  kuni  Surxondaryo  viloyati  Qo‘mqo‘rg‘on 

tumanida  Muhtaram  Prezidentimiz  Sh.M.Mirziyoev  o‘zining  saylov  oldi  dasturi 

ma’ruzasida  “Sho‘rchi  tumanida  bir  ming  gektar  maydonda  farmasevtika  va